در باب عقل و بحث

اگرچه حضور کتاب های فلسفی در میان کتاب های دیگر از علوم متعدد مورد اقبال جامعه ما حضوری اثبات شده و مطمح نظری است اما رویکرد و توجه به فلسفه و علوم عقلی از این حیث که بتوانند جایگاهی آموزشی داشته باشند و به تعبیری همچون معلمی برای خواننده خود نقش ایفا کنند, جایگاهی جالب و در عین حال مورد نیاز فضای فکری در جامعه کتابخوان ما است

اگرچه حضور کتاب های فلسفی در میان کتاب های دیگر از علوم متعدد مورد اقبال جامعه ما حضوری اثبات شده و مطمح نظری است اما رویکرد و توجه به فلسفه و علوم عقلی از این حیث که بتوانند جایگاهی آموزشی داشته باشند و به تعبیری همچون معلمی برای خواننده خود نقش ایفا کنند، جایگاهی جالب و در عین حال مورد نیاز فضای فکری در جامعه کتابخوان ما است.

پیش از این کتاب های متعددی در این باب ترجمه شده است که از مهم ترین و پرخواننده ترین آنها می توان به فلسفه در عمل آدام مورتون با ترجمه فریبرز مجیدی و درآمدی بر فلسفه پیتر آ سینکر ترجمه گل بابا سعیدی و .... اشاره کرد. ناگفته نماند که کتاب هایی با قالب کلیات فلسفه یا کتاب هایی که در باب فیلسوفان و آرایشان ترجمه شده اند نیز به گونه یی کتاب هایی آموزشی هستند ولی رویکرد ما به مفهوم آموزش فلسفه رویکردی است که روال و سنت دانشگاهی در آن بسیار پررنگ تر است.

عقل و بحث (اشاراتی در تفکر نقادانه) اثر پیتر تامس گیچ با ترجمه دکتر فاطمه مینایی که از سوی نشر هرمس به چاپ رسیده به واقع کتابی است در این ساختار؛ کتابی برای آموختن روش های تفکر نقادانه که به گفته نویسنده کتاب ثمره یک دوره تدریس برای عموم دانشجویان سال اول رشته فلسفه بوده است. عنوان اصلی کتاب Reason and Argument است و در ۱۹۷۶ در انگلستان چاپ شده است. کتاب روش هایی را برای تقویت فکر نقادانه و مانوس شدن با صورت های صحیح استدلال و تشخیص انواع خطا معرفی می کند. از ویژگی های بارز و شاخص کتاب استفاده از منطق جدید به عنوان یکی از تاثیرگذارترین علوم در فلسفه معاصر است که در عرضه مطالب و بالطبع مواجهه انتقادی با بعضی مسائل جاافتاده منطق سنتی نقشی بسیار حیاتی دارد. تصور می شود این جنبه کتاب در زبان فارسی بسیار تازه و قابل توجه است و می تواند به تامل و بحث بیشتر راه بدهد.

دکتر فاطمه مینایی مترجم این کتاب عضو هیات علمی بنیاد دایره المعارف اسلامی ناشر دانشنامه جهان اسلام است و در این بنیاد مثالات متعددی را نوشته که از آن جمله می توان به مقالات مفصل «تناسخ» و «جزء لایتجزی» اشاره کرد. وی پیش از این کتاب ترجمه های متعددی را نیز انجام داده که از آن جمله می توان به کتاب های فلسفه لایبنیتس نوشته رابرت لتا (نشر هرمس،۱۳۸۴)، و هگل از مجموعه قدم اول (نشر شیرازه، ۱۳۷۹)؛ نیز فصولی از کتاب هایی درباره دین (مقاله های «دین و فلسفه سیاسی» و «دین و علم» و «زبان دین»، نشر هرمس، ۱۳۸۳)، دیدگاه هایی درباره سرشت آدمی (فصل های «هابز» و «لاک»، نشر پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ۱۳۸۲) و مقاله های «زمان» و «مکان» در فرهنگ تاریخ اندیشه ها؛ مطالعاتی درباره گزیده یی از اندیشه های اساسی (ویراسته فیلیپ پی واینر، انتشارات سعادت ۱۳۸۵) اشاره کرد. وی هم اکنون در حال آماده کردن رساله دکتر ایش برای انتشار است که درباره زمان در فلسفه کانت و هگل است. وی درباره نویسنده کتاب می گوید؛ نویسنده کتاب، پیتر گیچ فیلسوف انگلیسی، در حوزه های منطق و فلسفه تحلیل زبانی و مابعدالطبیعه و فلسفه اخلاق کار کرده است. او از سویی متاثر از فلسفه توماس آکویناس (صاحب آرایی در حوزه فلسفه مسیحی) و از سوی دیگر تحت تاثیر ویتگنشتاین است. او و همسر مشهورش الیزابت انسکم هر دو از شاگردان ویتگنشتاین بوده اند. تاثیر ویتگنشتاین را در کتاب عقل و بحث به وضوح می توان دید و برای خواننده فارسی زبان که اکنون به مدد ترجمه بعضی آثار این فیلسوف پرنفوذ قرن بیستم و ترجمه ها و تالیفات مختلف تا حدودی با فکر او آشنا است، این امر کتاب را جذاب تر می کند. لازم به ذکر است پیتر گیچ علاوه بر اینها در منطق و فلسفه تحلیل زبانی، مابعدالطبیعه و فلسفه اخلاق نیز کار کرده و از آرای مشهور او می توان به دفاع از نظریه زنجیره تاریخیhistorical chain که نظریه یی در باب اسامی خاص است و نیز دفاع از تثلیث بر اساس نظریه اینهمانی the relativity of identity اشاره کرد.

اگرچه برخلاف باور خیلی ها ترجمه کتاب هایی در این قالب آسان به نظر می رسد، ولی واقعیت آن است که به دلیل وجه آموزشی کتاب هایی از این دست و همچنین عمق نظر نویسنده به کنه مسائل فلسفی خطا در ترجمه متونی از این دست می تواند ضربه جدی بر زبان و مفهوم کتاب وارد کند. از آن رو به نظر می رسد ترجمه فاطمه مینایی ترجمه یکدست، روان و قابل فهمی است، اگرچه مثال های ریاضی گونه و متاثر از منطق جدید سایه غالب تری را بر شاکله اصلی کتاب گسترانده که این خود نیاز به موشکافی دقیق مترجم اثر در برابر متن دارد. با این وجود اصول و قواعد ترجمه فلسفی در آن کاملاً رعایت شده و این امر در فهم کتاب نیز بسیار تاثیرگذار است. به خصوص توضیحات و پانوشت های مترجم به غنا و فهم بهتر کتاب کمک شایان توجهی می کند.

مترجم کتاب خود در باب ترجمه این کتاب می گوید؛ «عقل و بحث کتاب نسبتاً کم حجمی است با مطالب متعدد و فشرده. اشاره های موجز نویسنده به مسائل تخصصی فلسفی به ویژه در حوزه معرفت شناسی، استفاده از تلمیحات یا اشارات مستقیم به ادبیات انگلیسی و بیان طنزآمیز و گاه پیش کشیدن نمونه هایی از زندگی روزمره، به کتاب حالت روان و زنده یی داده است.» مترجم کوشیده است زبان فرهیخته و در عین حال صمیمانه نویسنده و نیز حال و هوای طنزآمیز کتاب را حتی المقدور در ترجمه منعکس کند.« در واقع تلاش کرده ام کتاب را به زبانی ترجمه کنم که اگر مولف فارسی زبان بود، قاعدتاً از آن استفاده کند.» ویژگی دیگر کتاب که تصور می کنم در نوع خود جالب باشد، استفاده از منطق جدید در بیان مطالب کتاب است. البته متذکر بشوم که زبان ریاضی معرفی شده در حد ابتدایی است و خواننده کاملاً مبتدی هم می تواند با کمی صرف وقت به آن عادت کند. تمرین هایی که در پایان بعضی از فصل های کتاب آمده است نیز برای فهم کلی این اثر می تواند بسیار مفید باشد.

گیچ نکات متعددی را در صفحات این کتاب کم حجم گنجانده است و به همین سبب درباره بندبند مطالب آن می توان ساعت ها بحث و تامل کرد. کتاب در مدتی که وارد بازار کتاب شده، توانسته جایگاه قابل قبولی را در میان مخاطبان و دانشجویان فلسفه، ریاضی و علوم پایه ایجاد کند. از سوی دیگر زبان قابل فهم و تا حدودی روان و ساده کتاب مخاطبان علاقه مند و غیرآکادمیک علاقه مند به فکر فلسفی و فضای آکادمیک را نیز به سمت خود کشانده است. اما فضای آموزشی فلسفی ما هنوز تشنه حضور چنین کتاب ها و مفاهیم پایه یی و بنیادی فلسفی است.

دکتر مینایی خود در باب جایگاه کتاب در حوزه نشر می گوید؛ عقل و بحث می تواند اولاً برای اهل فلسفه و سپس برای عموم خوانندگان فرهیخته که به فکر «استدلالی» و «منطقی» اهمیت می دهند، چه در علوم انسانی و چه در سایر رشته ها، مفید باشد. همان طور که در یادداشت مترجم در کتاب مفصل تر آمده است، آثار آموزشی در زمینه منطق کاربردی یا تفکر نقادانه به زبان فارسی انگشت شمار است و هر ترجمه یی از نوشته های فراوان این حوزه (که چند نمونه آنها را در پیشگفتار کتاب نام برده ام) می تواند به بسط رویکرد عقلانی در عرصه عمومی کمک کند و احتمالاً، در صورت مواجهه آگاهانه، زمینه های سطحی اندیشی و عاطفه زدگی را تقلیل دهد. کتاب به رغم خواست نویسنده فیلسوف آن برای مبتدیان چندان مناسب نیست و بیشتر به کار کسانی می آید که از پیش با مقدمات و مفاهیم فلسفی آشنایی دارند.

محمد میلانی