عرض اندام در خاورمیانه

ایران و عربستان به دنبال یارگیری های منطقه ای برای رسیدن به اهداف خودهستند

قدرت اقتصادی باعث نفوذ سیاسی کشورها می شود. عربستان و ایران تلاش می کنندتا از پتانسیل های خودبرای یارگیری در منطقه استفاده کنند. در ۱۰ سال اخیر عربستان سعودی بیش از ۲۰۰ میلیون دلار برای کمک به فلسطین پرداخته است.

همچنین این کشور در سال ۱۹۹۰ میلادی فقط ۱۰۰ میلیون دلار برای بازسازی لبنان هزینه کرد. البته بایدافزوداین کمک ها از سوی کشورمان نیز انجام می شوند.

اگر فقط به اهداف سیاسی نگاه کنیم، هر دو قدرت شمالی و جنوبی خاورمیانه با استفاده از این ابزار در جستجوی جایگاه اساسی و تأثیر گذار در منطقه اند. حماس در غزه از حمایت های مالی و معنوی ایران برخوردار است، در حالی که محمودعباس رهبری مردم فلسطین در کرانه غربی روداردن را با اتکا به عربستان به دست آورده است. عباس در پی برقراری صلح بین فتح و حماس و کسب کمک های بیشتر از سوی عربستان است. البته این کمک ها فارغ از اهداف انسانی تا حدزیادی به جهت گیری های ایدئولوژیک و مذهبی کشورها بازمی گردد. طبق اسنادمنتشر شده توسط ویکی لیکس، کلینتون – وزیر خارجه ایالات متحد- عربستان سعودی را بزرگترین حامی مالی گروه های مسلح در دنیا می داند. در این گزارش بیشترین کمک عربستان به گروه های القاعده، طالبان و لشکر طیبه پاکستان عنوان شده است. با این تفاسیر وضعیت کشورهای منطقه در حمایت از دیدگاه های ایران و عربستان چگونه است؟

● انقلاب بحرینی

در ماه های اخیر تنش بین ایران و عربستان بر سر مسأله بحرین بسیار جدی بوده است. البته تنش بین این دو کشور ریشه در مسایل تاریخی و فرهنگی داردو مربوط به چندماه و چندسال اخیر نیست، اما این مناسبات در حال حاضر به شکل ویژه ای بر روی منطقه اثر گذاشته اند. گسترش بهار عربی به نزدیکی عربستان و حتی داخل آن، باعث خشم این کشور از سیاست های ایالات متحددر قبال این جنبش ها گشته است. از یک سو حمایت ایالات متحد- به عنوان حامی بزرگ سعودی ها - از مخالفان حکومت مبارک در مصر و بن علی در تونس باعث شدتا عربستان تا حدزیادی به این متحددور خودبی اعتمادگرددو از سوی دیگر برای نباختن جنگ قدرت در منطقه به دنبال تلافی باشد. در واقع به جز قضیه لیبی و سوریه، عربستان با هیچ کدام از سیاست های آمریکا در این زمینه موافق نبوده است. عربستان تمام تلاش خودرا به کار گرفت تا قیام شیعیان بحرین را عقیم بگذاردتا از نفوذ ایران در یک قدمی چاه های نفتی خودکه اکثریت شیعه در آن مناطق سکونت دارند، جلوگیری کند.

انقلاب بحرین تا حدزیادی مردم عربستان را تحت تأثیر قرار خواهدداد. عربستان در اقدامی متضاد، با این که بشار اسددر چندسال اخیر به عربستان نزدیک تر شده بود، نه تنها برای این حاکم عربی سوریه دلسوزی نکرده ، بلکه به کمک مالی به مخالفان اسدمتهم است. از سوی دیگر کشورمان که در سال ۱۹۷۱ بحرین را از دست داده است نمی خواهداکثریت شیعه این جزیره تحت حکومت اقلیت باشند. در این میان، ایالات متحداهداف متضادی را دنبال می کند. این کشور از یک طرف نمی خواهدمقرّ فرماندهی ناوگان پنجم خوددر بحرین و البته دوستی با آل خلیفه را از دست دهدو از طرف دیگر نمی تواندشعارهای دمکراسی خواهی خودرا که پیش تر برای سایر کشورها سر داده بودنادیده بگیرد.

● یاران موافق

پس از مبارک و بن علی، وضعیت برخی از سایر رهبران عرب هم زیادجالب به نظر نمی رسدو می توان گفت این روزها عربستان سعودی شاهداز دست دادن هم پیمانان خوداست. در این میان، اعتراضات مردمی و تلفات سنگین در یمن، واشنگتن را وادار به درخواست انتقال قدرت از صالح کرد. عربستان که توسط خیزش های عربی محاصره شده و البته بیشتر نگران نفوذ ایران است، مستقیماً در میانجی گری برای انتقال قدرت مشارکت دارد. اما مردم یمن مخصوصاً زیدی های شمال این کشور اصولاً از سعودی ها بیزارند. آنها عربستان را مسؤول کشتار سال ۲۰۰۹ صنعا و به شکل کلی تری عامل فقر و بدبختی خودمی دانند. به هر حال یمن چالشی در مقابل عربستان خواهدبود، گرچه عربستان مشغول خرج کردن در این کشور است .

در جبهه مخالف، دولت سوریه با اعتراضات فراگیر مواجه است. بشار اسدکه موردحمایت ایران، حزب الله و فرقه علوی در سوریه است، از یک سو سعی در عادی جلوه دادن شرایط داردو از سوی دیگر به دلجویی از کردها و اسلامیون سنّی می پردازد. در صورت سقوط اسد، ایران نه تنها بهترین متحدش در منطقه را از دست می دهدبلکه امکان ارتباط مستقیم با لبنان و حماس را نیز از دست خواهدداد. نشست اخیر سازمان همکاری های اسلامی در عربستان در این زمینه تا حدزیادی تأثیر گذار بود.

● بر بادرفته ها

تجربه چندسال اخیر عربستان در از دست دادن حاکمان کشورهای منطقه باعث شده است تا با جدیت بیشتری به یارگیری در منطقه بپردازد. قدرت گرفتن مالکی در عراق و نجیب میقاتی در لبنان کفه ترازو را تا حدزیادی به سمت ایران متمایل کرده است. از سوی دیگر متحدان شیعه نشین عراقی نگرانی هایی را برای سعودی ها ایجادمی کنند. خروج نیروهای آمریکایی از عراق هم اگرچه با افزایش کارکنان سفارت بزرگ ایالات متحددر عراق تا حدودی جبران شده، ولی راه را برای نفوذ ایران تا حدزیادی باز کرده است. هم اکنون عراق با بیش از ۴ میلیارددلار واردات بزرگترین مقصدصادرات غیرنفتی کشورمان است.

در لبنان با وجوداعلام سعدحریری در موردنفوذ ایران، سیدحسن نصرالله این اتحادایرانی-لبنانی را باعث افتخار می داند. در حال حاضر نجیب میقاتی برگزیده حزب الله و موردحمایت ایران است، اما در صورتی که گزارشات آتی بررسی های دادگاه ویژه ترور رفیق حریری در سال ۲۰۰۵ که تا چندماه آینده به تدریج اعلام می شود، اعضای حزب الله را نشانه بگیرد، اوضاع تا حدزیادی فرق خواهدکرد.

ناگفته نماندبا سقوط حسنی مبارک در مصر، عربستان بزرگترین متحدش را در برابر کشورمان از دست داد. حتی قبل از انتخاب مرسی، قاهره به کشتی های ایرانی اجازه دادتا از کانال سوئز بگذرندو آمادگی خودرا برای از سرگیری مناسبات با تهران بعداز ۳۰ سال اعلام کرد. البته اخوان المسلمین با سابقه دشمنی با اسراییل هم نمی خواهدعربستان را به عنوان بزرگترین حامی عرب خودکنار بگذارد. این رویه در مناسبات اخیر مرسی مشهوداست. درگیری های اخیر در صحرای سینا نشان از آن داردکه مثلث مصر، ایران و عربستان پیچیده تر از آن چیزی است که تصور می شد. هنوز نمی توان به قطعیت گفت که اسلام گرایان مصری به سمت حمایت از عربستان متمایل خواهندشدیا انتقاداز آن.

شایدهیچ کدام از این انقلاب ها به اندازه سقوط سرهنگ قذافی به مذاق سعودی ها خوش نیامد. سرهنگ عرب در جنگ تحمیلی از ایران پشتیبانی می کردو به همین دلیل دولت های عربی در نبردسال گذشته خیلی از او حمایت نکردند. به هر حال تأثیر لیبی بر میزان نفوذ ایران و عربستان در منطقه، خیلی زیادنیست و در واقع به نسبت دوری اش از این دو کشور کم اثر است.

● واحه های آرام

بازیگران دیگر منطقه از عدم سرایت بهار عربی به کشورهایشان خشنودندو همچنان در پی اهداف عربی خوداز عربستان حمایت می کنند. ملک عبدالله در اردن علاقه ای به نزدیکی با ایران نداردو ارتباطش با آل سعودرا حفظ کرده است. قراردادصلح اردن با اسراییل ممکن است بتوانددر آینده نزدیک نگاه اخوان المسلمین در مصر و سایر اعراب بیدار شده در منطقه و حتی مردم اردن را به خاندان هاشمی تغییر دهد. اما در حال حاضر حتی گروه های مخالف تندرو در اردن در پی سقوط پادشاه نیستندو به اصلاحات سیاسی قانع اند.

قطر متحددیگر عربستان سعودی است و فعلاً با کشورمان به جز همکاری در حوزه های نفت و گاز مشترک علاقمندبه توسعه روابط است. اما قطر در حالی از رفتار عربستان در بحرین دفاع می کندکه برای شورشیان لیبی هواپیما فرستاده بود. البته این کشور به خاطر حمایت مالی از شبکه الجزیره که بسیاری از رژیم های عرب به خاطر حمایتش از جنبش های عربی با آن مخالف اند، موردنقدقرار گرفته است.

امارات عربی متحد، رویکرددو سویه در قبال مچ اندازی ایران و عربستان دارد. امارات ۷/۱۶ درصدواردات ایران را به محصولات صادراتی خوداختصاص داده است و هرگز نمی خواهداین شریک خوب تجاری را با آن حجم سرمایه عظیم از دست بدهد. اما از سوی دیگر نگاه شیخ نشینان امارات به حاکم سعودی و سرزمین مادری آنها همواره به شکل دوستی و حمایت بوده است. راه اندازی قایله اخیر جزایر سه گانه ایرانی و پیشرو بودن در جعل نام خلیج فارس نشان از همسویی این کشور با سیاست های عربستان - و به تدریج، با آمریکا - در مقابل کشورمان دارند.

مراکش هم که بعداز انقلاب اسلامی ارتباطش را با ایران قطع کرده است، همواره از حامیان عربستان در این بازی بوده است. ملک حسن چندی پیش ایران را به تحریک شیعیان کشورش متهم کرده و در اظهار نظری متضاددر چندماه بعدمنکر وجودحتی یک شیعه در کشورش شده بود.

● تخاصم دیپلماتیک

یکی از ابزارهایی که عربستان از آن برای آماده سازی سلطه خودبر منطقه استفاده می کند، مطرح کردن تهدیدشیعه و دامن زدن به اختلافات مذهبی است. عربستان با تبلیغ گسترده سعی داردنشان دهدکه درگیری های اخیر در بحرین نتیجه دخالت های ایران است.

البته عدم تمایل عمان و قطر به حضور در اجلاس اخیر ریاض و شایدبه نوعی حضور با اکراه این دو کشور، نشان دهنده عدم همسویی و اختلاف در میان متحدان عرب است. این اختلافات تا حدی به شرایط داخلی خودعربستان بازمی گردد. قطر، عمان، کویت و امارات کشورهای مترقی تری هستندو همین عامل باعث می شوداندیشه ذوب در یک عربستان بزرگ را با مشکلات متعدداجتماعی و مدنی از سر بیرون کنند.

در حال حاضر عربستان در شرایط نامساعدداخلی و خارجی گرفتار شده و این بهترین فرصت برای دستگاه دیپلماسی کشورمان است تا از این شرایط، هم برای یارگیری بیشتر و هم برای تنش زدایی با عربستان استفاده کند. عربستان نیز با چنین تحلیلی می توانددست دوستی به سمت ایران دراز کند. این پیش بینی با توجه به رویکردپادشاه سعودی نسبت به هیأت اعزامی ایرانی به مکه و همچنین اجلاس جنبش عدم تعهددر تهران، دور از ذهن نیست. در شرایط خاص، حتی اتحاداین دو کشور می تواندقدرت نفوذ و تأثیر گذاری هر دو را با توجه به اهمیت استراتژیک منطقه تا حدزیادی افزایش دهد. از سوی دیگر تخاصم بین دو کشور بزرگ تولیدکننده نفت و ناآرامی در منطقه، امنیت تأمین انرژی در جهان را به مخاطره خواهدانداخت و این موضوع در نهایت به نفع هیچ کس نخواهدبود.