از اشارات ابن‌سینا تا کشف قرن بیستم

اولین پزشک و حکیم ایرانی که در مورد دیابت قلم‌فرسایی کرده، حیکم شیخ‌الرییس ابوعلی‌سیناست که در چندین فصل از کتاب معروف «قانون در طب»، به دیابت اشاره کرده به ویژه، اشاره ابوعلی‌سینا …

اولین پزشک و حکیم ایرانی که در مورد دیابت قلم‌فرسایی کرده، حیکم شیخ‌الرییس ابوعلی‌سیناست که در چندین فصل از کتاب معروف «قانون در طب»، به دیابت اشاره کرده به ویژه، اشاره ابوعلی‌سینا به ۲ عارضه مهم دیابت یعنی ناتوانی جنسی و گانگرن بسیار جالب است.

بعد از ابن‌سینا، دانشمندانی چون جرجانی و رازی دیابت را پیگیری کرده‌اند. مشهور است که محمد زکریای رازی، با فرو کردن انگشت سبابه و شست دست داخل ادرار و مالیدن انگشتان روی هم به چسبناک بودن ادرار پی می‌برد و می‌گفت این بیمار دیابت دارد. حدود قرن ۱۷ میلادی، توماس ویلیس انگلیسی، با جوشاندن ادرار بیماران دیابتیک و جدا کردن ته‌نشین ادرار و چشیدن آن ثابت کرد که ادرار این بیماران شیرین است و به این ترتیب مهر تاییدی زد بر آنچه پیشینیان گفته بودند. در همین زمان، جان روله واژه «ملیتوس» را که در زبان یونانی به معنای عسل است به واژه دیابت افزود و از همان زمان تا به امروز، به دیابت، دیابت ملیتوس می‌گویند که به معنای دیابت شیرین است و این بیماری را از دیابت بی‌مزه که ادرار فاقد قند است، افتراق می‌دهد. اوایل قرن ۱۹، توجه کلود برنارد فرانسوی به کبد به عنوان منشا بروز دیابت جلب شد و مقارن با اوایل همین قرن، توجه دانشمندان به لوزالمعده (پانکراس) معطوف شد. مینکوسکی و وا‌ن مرینگ، لوزالمعده را از بدن یک سگ جدا و ثابت کردند که این سگ به دیابت مبتلا شده است. به دنبال این کشف، دانشمند آلمانی به نام پل لانگرهانس که جوانی ۲۲ ساله بود، دریافت که سلول‌های ویژه‌ای در لوزالمعده وجود دارند که منشا تولید ماده‌ای هستند که کمبود آن باعث دیابت می‌شود. این مجتمع سلولی را امروز جزایر لانگرهانس می‌نامند و ماده‌ای که از این سلول‌ها (سلول‌های بتا) تراوش می‌شود انسولین نامیده می‌شود. (INSULIN از واژه‌ یونانی این‌سولا به معنای جزیره، مشتق شده است)

در سال ۱۹۲۰ یک جراح کانادایی به نام فردریک نبتینگ که بیش از جراحی به تحقیقات علاقه‌مند بود، تحقیقات خود را روی لوزالمعده سگ آغاز کرد. او به کمک یک تکنیسین آزمایشگاه به نام چارلز بست، لوزالمعده سگی را از مجرای آن مسدود کرد، سپس شیرابه و عصاره آن را استخراج و به سگ دیگری که قبلا پانکراس آن را برداشته و به دیابت مبتلا کرده بودند، تزریق کردند و دریافتند که قندخون و ادرار این سگ کاهش پیدا کرد. این یافته‌ها، در سال ۱۹۲۱ در انجمن فیزیولوژی آمریکا عرضه شد و مخالفت‌های زیادی را برانگیخت اما باتیک و بست به جای مایوس‌شدن و خالی کردن صحنه بر فعالیت خود افزودند وعصاره پانکراس را برای اولین‌بار در ژانویه ۱۹۲۲ روی پسر ۱۴ ساله‌ای که به دیابت مبتلا بود، مورد آزمایش قرار دادند و متوجه شدند که تمام علائم بیماری دیابت بهبود و قندخون و ادرار کاهش یافت. این نوجوان ۱۴ ساله که لئونارد تامسون نام داشت که تا سال‌ها به برکت انسولین در قید حیات بود. جامعه پزشکان آمریکا، این کشف مهم را بزرگ‌ترین کشف قرن بیستم نامید و در ۱۹۲۳، نبتینگ و مک لوید، موفق به کسب جایزه نوبل در پزشکی شدند.

دکتر منوچهر جزایری

فوق‌تخصص بیماری‌های غدد و متابولیسم

استاد دانشگاه علوم پزشکی تهران