رنگ شادی به چهره هندوستان

گل های درختی که می شکفند و با آن حضور پر حجمشان در فضا, انعکاس رنگ تند ارغوانی را به تلألو شدیدتر پرتوهای بهاری می زنند, وقت رنگ بازی فرا می رسد

گل های درختی که می شکفند و با آن حضور پر حجمشان در فضا، انعکاس رنگ تند ارغوانی را به تلألو شدیدتر پرتوهای بهاری می زنند، وقت رنگ بازی فرا می رسد. بر اساس تقویم هندی در آغاز بهار جشنی برگزار می شود که به آن «هولی» می گویند؛ جشنی که از گذشته های دور، هر سال در این روز از تقویم هندی، که آغاز فصل برکت زمین است، رنگ شادی را به صورت مردم این کشور زده و خود نیز به رنگ فرهنگ هر دوره درآمده است.

دیروز هشتم مارس روز هولی (Holi) بود. روزی که همچون سالگردهای قمری هر سال تغییر می کند و در سراسر هند تعطیل رسمی است.

هندی ها، حتی آنها که هندو نیستند، از چند روز قبل، مراکز خرید را برای برگزاری میهمانی های این روز مهیا می کنند.

هولی که مشابه واژه انگلیسی «مقدس» است، نه به این معنا، بلکه در زبان هندی به معنی «سوزاندن» است. نخستین منبع متنی که از جشن هولی یافت شده، مربوط به «راتناوالی» (Ratnavali)، نمایشنامه سانسکریتی از قرن هفتم میلادی است.

هوای هند هر قدر هم سرد باشد، وقتی ماه کامل می شود و قرار است هولی برگزار شود ناگهان روند سریع گرم شدن را آغاز می کند تا با جشن دو روزه هولی بطور رسمی به استقبال روزهای گرم و انبه های شیرین برود.

● آتش افروزی پایان زمستان، رسمی مشترک در بسیاری از فرهنگ ها

مراسم هولی هندوها در سال های اخیر طی دو روز برپا می شود اما رنگ پاشی و دید و بازدیدها در روز دوم، که هولی بزرگ است، انجام می گیرند. گفته می شود که در قدیم بزرگداشت یک ماه هولی طول می کشیده و این روز که در هند تعطیل رسمی است، پایان آن یک ماه محسوب می شده است.

در هولی کوچک، به ندرت نشانه هایی از رنگ ها بر سر و شانه مردم دیده می شود اما مراسم اصلی هولی کوچک شبانگاه، و با برآمدن ماه کامل آغاز می شود. در این روز مردم آتش می افروزند و در حالی که دور آن می چرخند، آب بر زمین می ریزند. گاهی در این مراسم دانه های جو را در ظرف هایی در زیر آتش می گذارند تا برشته شود و پس از خاموش شدن آتش آنها را می خورند.

این افروختن آتش در پایان زمستان در بسیاری از فرهنگ ها وجود دارد که یکی از معانی آن، سوزاندن شاخه های مرده ی قبلی و آمادگی برای روییدن شاخ و برگ های تازه بهاری هست. اما امروز این اقدام گسترده در کشور بیش از یک میلیارد و ۲۰۰ میلیون نفری هند، با نگرانی های زیست محیطی همراه شده است. برآوردها حاکی از افروختن ۳۰ هزار آتش بزرگ در شب هولی است. در هر یک از آنها حدود ۱۰۰ کیلو چوب سوزانده می شود که آسیب زیادی به طبیعت می رساند.

● بازی های شب هولی؛ نقدی بر فرهنگ و سیاست هند

در شب هولی بازی هایی هم برگزار می شود که مردم را زیر نور ماه کامل، تا صبح بیدار نگه می دارد. مثلا در پردیس دانشگاه جواهر لعل نهرو بنابر سنتی قدیمی مسابقه ای برای گفتن لطیفه و خالی بستن برگزار می شود. این مراسم هر سال با بردن برنده سال قبل به محل برگزاری مسابقه، در حالی که سوار بر چارپایان است آغاز می شود.

این برنده که معمولا مرد است، به سنت عروسی های هندی، همچون دامادها به مراسم برده می شود. او لباسی سراسر سفید می پوشد، ریش و موی بلند سفید می گذارد و در تمام مراسم، شاخه ای بلند از گلی را که به سنبل شباهت دارد در دست نگه می دارد تا نماد پایان زمستان و آغاز بهار باشد.

هر یک از شرکت کنندگان در مسابقه که برای اجرا روی صحنه می رود، اگر ذره ای در حرف زدن کم بیاورد، توسط حاضران هو می شود تا توانایی و اعتماد به نفسش در بدست آوردن دوباره ی جو و ادامه صحبت به آزمایش گذاشته شود.

گاهی هم تماشاگران سخنران را تشویق می کنند و با صداهایی که از گوشه و کنار جمع بلند می شود بر شادی و خنده حاکم بر فضا می افزایند.

این شوخی ها، به چاشنی انتقاد به سیاست و دست انداختن لهجه ها و اقوام مختلف هم می انجامد و در نهایت، نیمه شب، فرد برنده، جایزه ای کوچک و طنزآمیز، همچون خود مراسم دریافت می کند.

● رنگ بازی؛ تکرار عادت خدای کریشنا

مردم هند، از صبح با نواختن موسیقی های سنتی و رقص، به استقبال هولی بزرگ می روند. در این روز که به زبان سانسکریت «دهولی» خوانده می شود، مردم پس از نوشیدن عصاره گیاهی که نشاط آور است و پوشیدن لباس های سفید، رنگ بازی را آغاز می کنند.

در این مراسم، خاکستر آتش شب گذشته هم به پودرها و آب های رنگی که مردم بر یکدیگر می پاشند افزوده می شود تا تقدس خاکستر آن آتش، از بیماری ها در امانشان دارد.

برای هولی داستان های عاشقانه ای هم وجود دارد؛ اینکه کریشنا وقتی جوان بود پوست تیره ای داشت و از روی شینطت صورت معشوقه خود را که پوستی روشن داشت رنگی می کرد. امروز هم اگر از بعضی هندی ها بپرسی که چرا رنگ بازی می کنند، می گویند «چون خدای کریشنا رنگ بازی را دوست داشته» و به همین دلیل مردم هند به کسی که دوستش دارند زودتر از همه رنگ می پاشند.

● خشونت؛ رفتاری که رنگ هولی را کدر می کند

هولی مراسمی برای سنجش بردباری مردم کشور هفتاد و دو ملت هم هست. رسم است که در این روز مردم ناسزا به هم بگویند. شاید هندی ها به این وسیله می خواهند هر سال از میزان تحمل خود نسبت به اقوام و مذاهب مختلفی که در این کشور زندگی می کنند اطمینان حاصل کنند.

هر چه هست، هولی به عنوان مراسم کنار گذاشتن کدورت ها هم شناخته می شود.

اما برگزاری مراسم هولی توسط مردم سرخوش هند، روی دیگری نیز دارد؛ گاه پاشیدن رنگ، حالت خشونت آمیز یا آزار دادن زنان را پیدا می کند، گاه شوخی ها جدی می شوند و حتی به پاره کردن لباس های یکدیگر می انجامند. رنگ های هولی با این صحنه ها، که ابراز تاسف جامعه هند از بروز آنها را از چند روز قبل می توان در شبکه های اجتماعی اینترنت مشاهده کرد، کدر می شوند.

پروفسور «آناند کومار»، مدرس جامعه شناسی دانشگاه جواهرلعل نهرو، در یکی از شبکه های اجتماعی اینترنتی خطاب به جوان ترها می نویسد: «هولی، فستیوالی است که رنگ شادی و لبخند را به زندگی شما و اطرافیان تان می زند. باید به این روز احترام گذاشت و این مراسم را از چنگال خشونت های آزاردهنده که به نام فستیوال انجام می گیرند دور نگه داشت. در فستیوال امسال از هولی محافظت کنید، چون میان لذت بردن و آزار دادن مرز باریکی است.»

این استاد دانشگاه، به روی دیگر این فستیوال که به نظر می رسد عقده های فروخورده جامعه را باز کرده اشاره دارد؛ آنچه «آرویند منوج کومار سینگ»، دانشجوی هندی نیز به اعتراض خود را به آنها بیان می کند. او می گوید: «این خشونت ها که پشت نقاب های رنگ و با صورت های غیرقابل شناسایی رخ می دهند شایسته جامعه ما نیست.»

در این تلخی های مراسم هولی، مردان اصول اخلاقی قابل قبول جامعه را فراموش می کنند و زنان تبعیض و خشونت هایی که جامعه بر آنها روا داشته را بر مردانی که به بازی رنگ ها آمده اند تلافی می کنند. اینها را مرد جوانی می گوید که در فستیوال هولی لباس هایش پاره شده است.

علاوه بر این حاشیه های نامطلوب فرهنگی، روز اصلی فستیوال هولی با آثار نامطلوب زیست محیطی نیز همراه است؛ پودرهای رنگی که بنا برسنت هندی ها باید از رنگ های طبیعی بدست آمده از گیاهانی همچون نیم، کومکوم و هالدی تهیه شوند که گفته می شود از بیماری های مخصوص فصل بهار پیشگیری می کنند، امروز بیشتر از مواد شیمیایی تهیه می شوند. این پودرهای شیمیایی با تماس با پوست انسان و بطور کلی پراکنده شدن در طبیعت، عوارضی به همراه دارند.

با این همه، بعد از ظهر هولی، همه این کدورت ها و رنگ ها شسته می شوند و مردم با پوشیدن لباس های نو به بازدید بزرگترها می روند.

● هولی؛ یادآور شاهی زورگو که جاودانگی می خواست

هولی هر چه هست، شادترین فستیوال هندی هاست که در عین خنده و سرخوشی، درس های اخلاقی را به جامعه می دهد. این درس ها در داستان های منسوب به هولی نیز بخوبی مشهود است؛ افسانه هایی که مراسم مختلف هولی با آنها توجیه می شوند.

بر اساس کتاب مقدس هندوها شاهی به نام «هیرانیاکاشیپو» بود که دوست داشت مرد بزرگی باشد. او توبه کرد و مورد بخشش برهما قرار گرفت. برهما هم آرزوی شاه را مبنی بر اینکه توسط انسان یا حیوان کشته نشود و در خارج یا خارج از خانه، روی زمین، دریا یا در آسمان نمیرد، برآورده کرد.

با برآورده شدن این آرزو، کشتن هیرانپاکاشیپو با هر وسیله ناممکن و او به موجودی شکست ناپذیر بدل شد. شاه به مردمی که در سرزمینش زندگی می کردند دستور داد که او را همچون خدا بپرستند. همه، جز پسرش «پراهلاد»، از این دستور اطاعت کردند.

پراهلاد همچنان به پرستش خدای ویشنو ادامه می داد و این نافرمانی، موجب عصبانیت پدر شد، بطوری که تلاش کرد پراهلاد را به قتل برساند. شاه از خواهرش هولیکا برای این کار کمک خواست. هولیکا که بر اساس موهبتی که به او داده شده بود از آتش آسیبی نمی دید، به خواسته برادرش روی آتش نشست و پراهلاد را روی پایش گذاشت با این امید که پراهلاد با این کار بمیرد. اما خواهر و برادر، هر دو فراموش کرده بودند که هولیکا فقط می توانست به تنهایی وارد آتش شود و در غیر این صورت نابود می شد. به محضی که پراهلاد نام خدای ویشنو را به زبان آورد، هولیکا سوخت و پراهلاد بخشوده شد.

در بسیاری از سنت های هندی، روز هولی، به مناسبت مرگ هولیکا به منظور حفاظت از پراهلاد بزرگ داشته می شود و آتشی که شب هولی روشن می شود هم نماد سوختن هولیکاست.

مریم پاپی