ابر داده مفاهیم و كار برد ها

گسترش فراینده منابع اطلاعاتی در قالب های الكترونیكی با لاخص در محیط اینترنت چالش های جدیدی را فراروی كتابداران و فهرستنوسان برای سازماندهی و دسترس پذیر سازی این منابع قرار داده است اقدامات متعددی در این زمینه صورت گرفته است كه گرایش به استفاده از ابزار نوینی تحت عنوان ابر داده یكی از این موارد می باشد ابر داده در تعریفی ساده به داده ها و اطلاعاتی در باره منابع اطلاعاتی اطلاق می شود

گسترش فراینده منابع اطلاعاتی در قالبهای الكترونیكی با‌لاخص در محیط اینترنت چالشهای جدیدی را فراروی كتابداران و فهرستنوسان برای سازماندهی و دسترس پذیر‌سازی این منابع قرار داده است. اقدامات متعددی در این زمینه صورت گرفته است كه گرایش به استفاده از ابزار نوینی تحت عنوان ابر داده یكی از این موارد می‌باشد. ابر‌داده در تعریفی ساده به داده‌ها و اطلاعاتی در‌باره منابع اطلاعاتی اطلاق می‌شود. در واقع ابر‌داده ، ابزاری است كه برای شناسایی، توصیف و سازماندهی منابع اطلاعاتی الكترونیكی موجود در اینترنت به كار می‌رود. اساس كاربرد ابر‌داده تسهیل جستجو، مكان‌یابی، انتخاب، ارزیابی و مستند سازی منابع شبكه‌ای می‌باشد كه موجب افزایش دقت بازیابی و تسهیل جستجوی منابع شبكه‌ای می‌گردد. بنابر این با توجه به نقش ویژه طرحهای ابر‌داده‌ای در سازماندهی و نظم بخشی به منابع اطلاعاتی اینترنت، در این نوشته اصطلاح ابر‌داده از نظر مفهومی توصیف شده و به كاربرد‌ها و دلایل گسترش، عناصر تشكیل دهنده و نحوه تولید و ایجاد آن اشاره می‌شود. همچنین با توجه به شكل‌گیری انواع طرحها و قالبهای ابرداده‌أی برای طیف وسیعی از منابع اطلاعاتی اینترنت ، تعدادی از معروفترین طرحهای ابر‌داده‌أی معرفی می‌شوند. رشد و گسترش روز‌افزون منابع و محصولات اطلاعاتی در محیط اینترنت و ضعف و ناكار‌آمدی موتور‌های جستجوی(۱) اینترنت در سازماندهی این منابع مشكلاتی را در دسترسی به منابع مرتبط و ارزشمند فراروی جستجو‌گران اطلاعات در این محیط جدید نهاده است. روی همین اصل و به منظور سازماندهی و دسترس پذیر‌سازی بهینه منابع اینترنتی و همچنین تسهیل فرایند جستجو و بازیابی اطلاعات، در محیط اینترنت، تلاش‌های متعددی صورت گرفته و طرحها، پژوهشها، الگو‌ها و ابزار‌ها ی زیادی در این زمینه طراحی و تولید شده است . از جمله نخستین و بارزترین تحولات و مباحثی كه در راستای سازماندهی منابع اطلاعاتی شبكه اینترنت روی داد طرح مفهوم ابر‌داده(۲) بود. ابر‌داده نوعی روش و ابزار است كه برای شناسایی توصیف، سازماندهی وباز‌یابی منابع الكترونیكی شبكه اینترنت مورد استفاده قرار می‌گیرد. لذا به جهت اهمیت و نقش ویژه طرحهای ابر‌داده‌ای در سازماندهی، مستند ‌سازی و انسجام بخشی به منابع اطلاعاتی شبكه اینترنت و همچنین لزوم آشنایی كتابداران و فهرستنویسان با طرحها و ابزار‌های نوین سازماندهی در این نوشته ضمن توصیف مفهوم ابر داده به كاربرد‌ها، عناصر(۳) تشكیل‌دهنده، نحوه تولید و دلایل گسترش آن اشاره می‌شود.همچنین برای آشنایی بیشتر با انواع طرحهای ابر‌داده‌أی، تعدادی از معروفترین طرحهای ابر‌داده‌ای مثل طرح ابرداده‌ای، دابلین‌كور، خدمات مكان‌یاب اطلاعات دولتی و طرح كد‌گذاری متن معرفی می‌شوند.

●مفهوم ابر‌داده

واژه ابر‌داده یا meta data از ریشه لاتین meta به معنی ماهیت و data به معنی اطلاعات یا داده گرفته شده است. تاریخچه شكل‌گیری و افزایش بسامد كاربرد اصطلاح ابر‌داده به طور عمده به دهه ۱۹۹۰ و پیدایش شبكه جهانی وب(۴) در سال ۱۹۹۳ باز می‌گردد. در مورد ابر‌داده تا كنون تعاریف متعددی ارائه شده است، اما در ساده‌ترین تعریف ابر‌داده به داده‌ها و اطلاعاتی در‌باره منابع اطلاعاتی اطلاق می‌شود. به تعبیر خاص ابر‌داده ابزاری است كه برای شناسایی، توصیف (۵)و رد‌یابی(۶) منابع اطلاعاتی الكترونیكی موجود در شبكه اینترنت به كار می‌رود. در اطلاع‌رسانی از ساده ‌ترین تعریف برای ابر‌داده استفاده می‌شود و آن را داده‌های سازمان‌یافته درباره داده‌ها می‌دانند. در واقع ابر‌داده، داده سازماندهی‌شده‌أی است كه خصوصیات یك منبع( اطلاعاتی) را تشریح می‌كند.یا به زبان دیگر ابر‌داده اطلاعاتی است كه به صورت انعكاسی اطلاعات دیگر را مشخص می‌كند. یعنی داده‌أی درباره داده‌ها می‌باشد. اصطلاح ابر‌داده، اصطلاح جدیدی نیست . كتابداران سالهاست كه در كتابخانه‌ها به فهرست نویسی كتابها و مجلات می‌پردازند. فهرست كتابخانه خود نوعی ابر‌داده است كه برای یافتن كتابها و مجلات در زمینه‌های موضوعی خاص و بازیابی آنها از قفسه كتابخانه مورد استفاده قرار می‌‌گیرد.در واقع همانطور كه فهرستها (۷)در كتابخانه‌ها برای جستجو، سازماندهی و بازیابی منابع كتابی و غیر‌كتابی مورد استفاده قرار می‌گیرد، ابر‌داده نیز همچون فهرستی برای جستجو، سازماندهی و باز‌یابی منابع الكترونیكی موجود در شبكه جهانی اینترنت مورد استفاده قرار می‌گیرد.لذا با توجه به تعاریف بالا روشن می‌گردد كه ابر‌داده در واقع نوعی روش و ابزار برای سازماندهی و بازیابی منابع الكترونیكی شبكه اینترنت می‌باشد.برای عینی‌تر نمودن مفهوم ابر‌داده می‌توان به این نكته اشاره كرد كه اطلاعات ابر‌داده أی در مورد یك منبع الكترونیكی برای مثال در محیط وب شامل اطلاعات مربوط به عنوان سایت یا منبع، موضوع، پدید آورنده سایت، ناشر، تاریخ نشر یا ایجاد سایت ، جزئیات مالكیت معنوی اثر، زبان، پوشش، توصیف و كلید واژه‌های قابل جستجو برای هر منبع و كد‌ها و نشانه‌هایی برای رده‌بندی محتوایی مدارك می‌باشد.شایان ذكر است كه نشانه‌های ابر‌داده‌أی در شرایط عادی در مرور‌گرهای وب (۸) نشان داده نمی‌شوند ، اما با انتخاب گزینه source از منوی view.در هر كدام از مرور‌گرهای وب نظیر اینترنت‌اكسپلورر(۹) و یا نت اسكیپ(۱۰) می‌توان ابر‌داده هر سایتی را ملاحظه نمود.

●دلایل گسترش ابر‌داده

تنوع منابع و محصولات اطلاعاتی شبكه اینترنت و ضعف و ناكار‌آمدی موتور‌های كاوش در جستجوی اطلاعات دقیق و مرتبط و همچنین نیاز به انسجام علمی منابع اینترنت باعث شد تا اندیشه شكل‌گیری ابزاری برای رفع این معضل به طور جدی مطرح شود. یكی دیگر از دلایل مهم شكل‌گیری ابر‌داده نیاز مبرم كاربران (۱۱) به الگو‌ها وقالبهای استانداردی برای جستجو و باز‌یابی سریع و دقیق منابع اینترنت می‌باشد. در واقع اساس گرایش كنونی به مسئله ابر‌داده در قابلیت این نظام در رها ساختن كاربران از نگرانی مربوط به انكشاف منابع و یاری رساندن به آنها برای یافتن اطلاعات مورد نیاز می‌باشد. بنابر‌این ناتوانی ابزار‌های كاوش اینترنت در جستجوی دقیق و مؤثر منابع اطلاعاتی ضرورت ایجاد و گسترش روش‌های ابر‌داده‌ای را به عنوان یك اصل بدیهی بیش از پیش ضروری و اجتناب‌ناپذیر ساخته‌است. روی همین اصل از اواسط دهه ۹۰ تا كنون همایشها و كارگاههای آموزشی بین‌المللی و ملی متعددی در رابطه با اهمیت و كاربرد ابرداده برگزار شده و استانداردها و الگو‌های ابر‌داده‌ای مختلفی طراحی شده است.

●اهمیت و كار‌برد ابر‌داده

ابر‌ داده روشی نظام‌مند است كه منابع اطلاعاتی را برای كاربران دسترس‌پذیر(۱۲) و قابل فهم می‌سازد. اساس كاربرد ابر‌داده تسهیل جستجو، مكان‌یابی، انتخاب ، ارزیابی و مستند سازی منابع شبكه‌ای می‌باشد كه موجب افزایش دقت بازیابی و تسهیل جستجوی منابع شبكه‌ای می‌گردد. اما به تعبیر دقیقتر كاربرد‌های مهم ابر داده شامل موارد زیر می‌باشد.

۱-تسهیل جستجو و بازیابی منابع اطلاعاتی شبكه اینترنت

۲-نظم بخشیدن به منابع اطلاعاتی موجود در اینترنت

۳-توصیف پایگاههای اطلاعاتی، تصاویر دیجیتالی،(۱۳) فایلهای صوتی و سایر منابع غیر متنی شبكه

۴-تحلیل محتوا و نمایه‌سازی و سازماندهی انواع منابع اطلاعاتی شبكه

۵-تطبیق، اشتراك و یكپارچه‌سازی منابع اطلاعاتی ناهمگن شبكه اینترنت

۶-فراهم‌آوردن زمینه استفاده مجدد از انواع اطلاعات توزیع شده در محیط شبكه از طریق مستند سازی محتوای اطلاعات.

یادداشتها

۱.search engines

۲.meta data

۳.Elements

۴.World wide web

۵.Description

۶.Navigative

۷.Catalougs

۸.Web browser

۹.Internet explorer

۱۰.Net scaps

۱۱.users

۱۲.Accessable

۱۳.Digital lmages

۱۴.Format

۱۵.Indentifer

۱۶.Hyper text mark up languge ( html )

۱۷.Extensible mark up languge ( xml )

۱۸.Standardized Generalized Mark up languge ( SGml )

۱۹. Web pages

۲۰. Online computer liberary center . (oclc ) : www.oclc.org

۲۱. core

۲۲. Networked Resourced

۲۳. Dubline core meta data element set

۲۴. United kingdom office of library and information Networking

( ukoln ) : www.Ukoln.Ac.Uk .

۲۵. Warwick Fram work

۲۶. Coalition for Networked Information ( CNI )

۲۷. Machinnc Readable cataloging (marc )

۲۸. Headers

۲۹. Tag

۳۰. Series

۳۱. Main Entry

۳۲. Host

۳۳. Internet protocols

منابعی برای مطالعه بیشتر

۱.Digital Libraris : meta data Resources. Available at:www.Ifla.org/II/metadata.htm

۲.cataloging: metadata. Available at:www.Itcompany.Com/Inforetiever/Cat-meta.htm .

۳.metadata.Available at: www.bubl.ac.uk/link/m/metadata.htm

۴.List of metadata intiatives.Availible at: www.personal.umich/edu/juheim/alcts/bibacces.htm .

۵.cataloging and meta data Resources.Available at: http://slis.cua.edu/ihy/catmeta.htm

۶.Links to meta data web peges. Available at: http://orc.dev.oclc.org:/metamarda-۱

منابع و مأخذ

۱-شیری، علی‌اصغر. ابر‌داده‌ها و تأثیر آن بر فهرستهای ماشین‌خوان.

فهرستهای رایانه‌ای: مجموع مقالات همایش كاربرد و توسعهٔ فهرستهای رایانه‌ای در كتابخانه‌های ایران. (۲۷ و ۲۸ آبان ۱۳۷۸) به كوشش رحمت‌الله فتاحی. –مشهد: دانشگاه فردوسی مشهد؛ تهران؛ مركز اطلاع‌رسانی و خدمات علمی‌جهاد سازندگی، ۱۳۷۹.

ص ۱۲۶-۱۳۷

۲. Digital libraries: Metadata Resources.[ online] available at: < www.Ifla.org/II/Metadata.htm >[ Accessed in ۲۱ may ۲۰۰۳]

۳.Heery Rachel. Review of metadata formats.]on line[ available at:< www.ukoln.ac.uk/metadata/review> [accessed in ۱۵ APR ۲۰۰۳]

۴.Dubline core meta data initiative overview at:< www.dublinecore.org/overview >[Accessed in ۲۵ NOV ۲۰۰۳]

۵.Dublin core meta data Element set.] online[ available at: < www.dublinecore.org/document/dces > [Accessed in ۲۵ NOV ۲۰۰۳]

۶.Global Information loacator service (GILS). ] online[ Available at : < http://www.gils.net/Index.html >[ Accessed in ۱۲ oct ۲۰۰۳]

۷.Text encoding Initivative ) TEL ( [ online] Available at: www.tei–c.org/guidelines۲/Index.html Accessed In] ۲۱ NOV ۲۰۰۳[

۸.What is metadata? [ online] Available at:< www.alexandria.Ucsb.edu/public-documents/metadata>[Accessed In ۱۷NOV ۲۰۰۳ ]

۹- meta data why should we care. ] online[ Available at:< http://content.lib.washington.edu/METADATA>[Accessed in ۲۳ oct ۲۰۰۰۳ ].

تألیف : سید حسین محمدی

كارشناس كتابداری دانشگاه علامه طباطبایی

---