تفکر نقدی چیست

در باب نقد و اندیشه انتقادی

گاهی اوقات ما بدون تعمق کافی نتیجه گیری می کنیم‌ یا یک تصمیم عجولانه می گیریم. البته برخی اوقات باید به صورت عجولانه تصمیم بگیریم‌ یا نتیجه گیری کنیم، چرا که باید به سرعت تصمیم خود را بگیریم یا موضوع آنقدرها مهم نیست که نیازمند تفکر با دقت باشد اما اغلب هنگامی مرتکب این عمل می شویم که باید صبر کرده و فکر کنیم

در سالهای اخیر تفکر نقدی به یک واژه متداول تبدیل شده است. به دلایل بسیاری معلمان به تدریس «مهارتهای تفکر» اظهار علاقه کرده‌اند. اگر چه معلمان ادعا می کنند چگونه فکر کردن را به دانش‌آموزان می‌آموزند اما بسیاری معتقدند به صورت غیر مستقیم و تلویحی به این امر می پردازند. معلمان به طور روز افزون به ثمر بخشی تدریس مهارتهای تفکر به این صورت شک کردند، چرا که دانش‌آموزان در جواب به سوالات از مهارتهای تفکر استفاده نمی‌کنند. در نتیجه بسیاری از معلمان اظهار علاقه کرده‌اند به صورت مستقیم این مهارتها را تدریس کنند.

● برخی تعاریف کلاسیک از اصول تفکر نقدی

صدها سال مردم درباره تفکر نقدی فکر و تحقیق کرده‌اند که چگونه آن را تدریس کنند. در شرایطی که سقراط تدریس این رویکرد را ۲۰۰۰ سال پیش آغاز کرد جان دیویی، فیلسوف و روان‌شناس آمریکایی، پدر اصول تفکر نقدی نوین نامیده می شود. او تفکر نقدی را بازتاب تفکر می خواند و آن را چنین تعریف می کند: « تفکر فعال، مستمر و با دقت در مورد یک عقیده یا فرض بر گرفته دانش در پرتو زمینه هایی که از آن حمایت می کند و نتایج بعدی که بدان منتهی می شود .»

دیویی از طریق توصیف تفکرنقدی به عنوان یک فرآیند فعال، این امر را با یک نوع تفکر مقایسه می کند که در آن شما ایده‌ها و اطلاعات را از کس دیگری کسب می کنید ‌که ممکن است از آن به عنوان فرآیند منفعل یاد کنید.

برای دیویی و هر کس دیگری که با این اصول کارکرده تفکرنقدی در اصل یک فرآیند فعال تلقی می شود، تفکری که شما به جای خود فکر می‌کنید، از خود سوال می کنید، خودتان اطلاعات مربوطه را پیدا می‌کنید و... تا این که به یک شیوه کاملا منفعل از دیگران بیاموزید.

دیویی در تعریف تفکر نقدی به عنوان «مستمر» و «با دقت» این فرآیند را با یک نوع تفکر غیربازتابی مقایسه می‌کند که همه ما گاهی درگیر آن می شویم. برای مثال، گاهی اوقات ما بدون تعمق کافی نتیجه گیری می‌کنیم، یا یک تصمیم عجولانه می گیریم. البته برخی اوقات باید به صورت عجولانه تصمیم بگیریم‌یا نتیجه گیری کنیم، چرا که باید به سرعت تصمیم خود را بگیریم یا موضوع آنقدرها مهم نیست که نیازمند تفکر با دقت باشد اما اغلب هنگامی مرتکب این عمل می‌شویم که باید صبر کرده و فکر کنیم. اغراق نکرده‌ایم اگر بگوییم تفکر نقدی اهمیت زیادی را ضمیمه استدلال می‌کند، استدلال ارائه کرده و استدلال‌ها را تا آنجا که ممکن است ارزیابی می کند. تفکر نقدی تنها به این موارد محدود نمی‌شود‌ اما استدلال مجرب یک عنصر کلیدی محسوب می شود. بگذارید نگاه مختصری به یک تعریف دیگر که متعلق به اصول تفکر نقدی است بیندازیم. این تعریف ادوارد گلاسر یکی از نویسندگان کتابی است که تفکر نقدی را می آزماید. این کتاب که عنوان آن « ارزشیابی تفکر نقدی واتسون - گلاسر» است در سطح جهان بیشترین خواننده را دارد. گلاسر تفکر نقدی را چنین تعریف می کند:

۱ - رویکردی مستعد تفکر هوشمندان درباره موضوعاتی که در حوزه تجربیات یک شخص قرار می گیرد،‌۲ - دانش روش پرسش و پاسخ منطقی و استدلال منطقی و ۳ - مهارت‌هایی که در زمینه کاربرد این روش‌ها مطرح می شود. تفکرنقدی نیازمند تلاشی است مستمر برای بررسی هر عقیده یا فرضی از دانش در پرتو شواهدی که آن را حمایت می کند و نتایج بعدی که به آن منتهی می شود.

یکی دیگر از کسانی که در پیشرفت اصول تفکر نقدی سهم داشته رابرت انیس است. تعریف او که کاربردی گسترده یافت چنین است: تفکر نقدی، تفکری «منطقی »و « بازتابگر» است که بر این تصمیم که چه چیزی را باور کنیم و انجام دهیم متمرکز شده است. به تاکیدی که روی واژه « منطقی » و « بازتابگر» شده است توجه کنید، همچنین عبارتی را که انیس به کار برده در نظر بگیرید: « تصمیم این که چه کاری را انجام دهیم» که در تعاریف پیشین به صورت آشکار بیان نشده بود، بنابراین تصمیم گیری در نظر انیس جزئی از تفکر نقدی محسوب می شود.

● مهارتهای اصلی زمینه تفکر نقدی

هر کس که با اصول تفکر نقدی کارکرده باشد، فهرستی از انواع تفکر انتقادی تهیه می‌کند که آنها را برای تفکر نقدی اساسی می شمارد. برای مثال ادوار گلاسر مهارت‌ها را چنین فهرست می کند: (الف) تشخیص مسئله، (ب) یافتن ابزارکارآمد برای رویارویی با این مسئله‌ها،(ج) جمع کردن و نشان دادن اطلاعات مناسب،(د) تشخیص پیش‌فرض‌ها و ارزش‌های ذکر نشده،(ه) درک کردن و استفاده با دقت از زبان، وضوح و تمایز، (و) تفسیر داده‌ها، (ز) ارزیابی شواهد و اظهارات، (ح) شناسایی ارتباط منطقی بین موضوع‌ها،(ط) نتیجه گرفتن و تعمیم دادن،(ی) آزمون نتایج و تعمیم‌ها،(ک) بازسازی الگوی اعتقادی شخص درباره تعصب در تجربه‌ و (ل) انتقال قضاوت صحیح درباره مسائل و خصوصیات زندگی روزمره. برخی دیگر از مهارتهای اساسی تفکر نقدی عبارتند از: (۱) تشخیص ارکان، به ویژه شناسایی دلایل و نتایج، (۲) شناسایی و ارزیابی پیش‌فرضها، (۳) توضیح و تفسیر عبارات و ایده‌ها، (۴) داوری درباره ادعاهای قابل قبول و معتبر، (۵) ارزیابی انواع استدلالهای مختلف، (۶) تحلیل، ارزیابی و ارائه تبیین‌ها، (۷) تحلیل و ارزیابی تصمیم‌گیریها، (۸) استنتاج و (۹) استدلال.

● جایگاه و ارزش متفکران نقدی

در ارتباط با تفکر نقدی باید گفت هر کس ممکن است از این مهارت برخورد دار باشد، اما امکان دارد آن را در شرایط مناسب به کار نگیرد. به طور مثال ممکن است شخصی با پرسیدن سوالات مناسب و قابل قبول نشان دهد از این مهارت برخوردار است اما از آن در دیگر امور یا موقعیت‌های روزانه بهره نگیرد. در حقیقت بسیاری از آنان که در زمینه اصول تفکرنقدی فعالیت کرده‌اند تصور می‌کنند چنین رویکردی نسبت به تفکر صحیح فی نفسه اشتباه است.

گلاسر و دیگران استدلال می کنند که داشتن این مهارت ها یا گسترش آنها بی معناست و نمی توان در شرایط مناسب از آنها استفاده کرد. آنها استدلال می کنند که برای مثال اگر شما دارای مهارت داوری در زمینه اعتبار شواهد هستید، خواهید دید این مهارت به ایجاد باورهای منطقی کمک خواهد کرد. این امر در مقایسه با ساده باور بودن و عدم توانایی تشخیص درست از غلط قرار می گیرد. پس، در نتیجه گمراه نخواهید شد واین مهارت برای شما یک امتیاز تلقی می گردد. آنها همچنین می‌گویند شما ارزش این مهارت را هنگامی که اعتبار سوالات مطرح شده را تعیین می‌کنید درک خواهید کرد. این مهارت ارزشمند محسوب شده و باعث می‌شود تا شما به استفاده از آن عادت کنید. بی تردید مهارتهای تفکر بسیار ارزشمند هستند و اگر به استفاده از آن عادت کنید در زمینه های بسیاری درک شما افزایش پیدا خواهد کرد. نکته اینجاست که شما از مهارت تفکر نقدی در کلاس تفکر نقدی استفاده نکنید بلکه آنها را در دیگر مطالعات و زندگی روزمره به‌کارگیرید.

الک فیشر

ترجمه: تهران امروز