بیا دلداری ام ده

شمپانزه ها غالبا در مقایسه با بونبوهای صلح دوست و عاشق, موجوداتی دسیسه چین, جنگ طلب و خودخواه به نظر می رسند

شمپانزه‌ها غالبا در مقایسه با بونبوهای صلح‌دوست و عاشق، موجوداتی دسیسه‌چین، جنگ‌طلب و خودخواه به نظر می‌رسند. هرچه که هست هر دوی این انسانریخت‌ها ظاهرا نزدیک‌ترین خویشاوندان زنده ما هستند و هر دو، دو سوی رفتار انسان را به تصویر می‌کشند. دکتر اورلایس فرزر (O.Fraser) از دانشکده علوم زیستی جان موریس لیورپول هدایت پژوهشی را برعهده داشته که در آن نشان داده شد برخلاف آنچه تصور می‌کردیم رفتار شمپانزه‌ها چندان هم واضح و روشن نیست و هنوز خیلی مانده تا کاملا از آنها سردربیاوریم. پژوهش‌های فرزر نخستین تحقیقاتی است که اثرات دلداری دادن را در بین شمپانزه‌ها ثابت می‌کند. او در مقاله‌ای که اخیرا منتشر کرده، نحوه برخورد و رفتار این انسانریخت‌ها را پس از پایان جنگ و دعوا تحلیل می‌کند.

دکتر فرزر با همکاری دکتر دانیل استال از کالج سلطنتی لندن و فیلپو اورلی، استاد رفتارشناسی حیوانات در دانشکده علوم زیستی جان موریس لیورپول متوجه شدند شمپانزه‌ای که نقش شخص ثالث را دارد پس از دعوا، طرف بازنده را با جوریدن، در آغوش گرفتن و بوسیدن دلداری می‌دهد. اگرچه این رفتار از دهه ۱۹۷۰ در شمپانزه‌ها مشاهده و ثبت شده بود اما انسان‌شناسان معتقد بودند انگیزه‌ای که پشت این کار خوابیده، کاملا خودخواهانه است ـ یعنی شمپانزه‌ای که دلداری می‌دهد در واقع می‌خواهد از تهاجم بعدی جلوگیری کند. اما پژوهش‌های جدید این فرض را به چالش می‌کشد. پروفسور اورلی که از نویسندگان این مقاله بوده می‌گوید: «اگر این فرض درست بود پس نمی‌بایست تاثیر آرامش‌بخشی از دلداری دادن حاصل می‌شد و فقط باید باعث کاهش تهاجم شود. به گمانم احتمال اینکه دیگران از دلداری دادن سود ببرند خیلی بیشتر است تا خود شخص ثالث.» به گفته فرزر که توانسته با موفقیت از پایان‌نامه دکترایش با موضوع مدیریت دعوا در شمپانزه‌ها دفاع کند «این پژوهش برخلاف بررسی‌های پیشین ارتباط بین دلداری دادن و کاهش استرس را اثبات می‌کند و قابلیت همدلی در شمپانزه‌ها را در مقابل رفتار تهاجمی بیشتر شناخته شده آنها نشان می‌دهد.»

انسانریخت‌ها تنها نخستی‌هایی هستند که رفتار دلداری دادن را نشان می‌دهند و از همین جاست که تصور می‌شود این رفتار شاید معادل همان رفتاری در کودک انسان است که «توجه همدلانه» نامیده می‌شود. پروفسور فرانس د وال (F.de waal) یکی از نخستی‌شناسان پیشروی جهان از دانشگاه اموری در آتلانتا می‌گوید: «این رفتار کودکان خردسال که تحت عنوان توجه همدلانه (شامل نوازش کردن و در آغوش گرفتن اعضای غمگین خانواده) شناخته می‌شود، در واقع همان رفتاری است که انسانریخت‌ها بروز می‌دهند و از این‌رو مقایسه این با هم اغراق‌آمیز نیست. این پژوهش از آن جهت اهمیت دارد که نشان می‌دهد کارکرد این رفتار در شمپانزه شبیه به کارکرد آن در انسان است، یعنی اینکه در هر دوگونه باعث آرامش بخشیدن به دیگران می‌شود.»

علی‌الظاهر نشانه‌های برملا کننده حالت ناآرامی و اضطراب در انسان‌ها عبارتند از خاراندن خود یا کشیدن دست روی سر و صورت. خویشاوندان میمون شکل ما در موقعیت‌های پراسترس نیز همین‌طور واکنش نشان می‌دهند؛ یعنی خودشان را می‌جورند یا می‌خارانند. فرزر و پروفسور اورلی متوجه شدند که همین برخوردها پس از دعوا با فرکانس فزاینده‌ای در شمپانزه‌ها مشاهده می‌شود اما وقتی فرد غیرمهاجم وارد دعوا می‌شود، انسانریخت مضطرب به سرعت دست از رفتارهای عصبی‌اش برمی‌دارد.

جالب اینکه این پژوهش نشان می‌دهد انسانریخت‌هایی که روابط سودمند دوجانبه دارند، برای آرام کردن طرف بازنده می‌کوشند. پروفسور اورلی توضیح می‌دهد: «این همان چیزی است که ما آن رابطه سودمند می‌نامیم به ویژه در مورد این جانوران که دوستان خوبی برای یکدیگرند نه فقط افرادی که وقت زیادی را صرف جوریدن هم می‌کنند بلکه واقعا برای یکدیگر ارزش قائل‌اند. مثلا آنها در جنگ‌ها به همدیگر کمک می‌کنند، بر سر منابع محدود با هم کنار می‌آیند، در غذا با هم سهیم می‌شوند و با هم همکاری می‌کنند.» یکی از بحث‌برانگیزترین و تفرقه‌انداز‌ترین موضوعات در انسان‌شناسی امروز این است که آیا حیوانات می‌توانند همدردی یا همدلی کنند یا نه. فرزر می‌گوید نزدیک‌ترین نیاکان تکاملی ما هم رفتار فداکارانه داشته‌اند و هم همدلانه. او می‌افزاید: «تاثیر آرامش‌بخش همدلی، یکی از بخش‌های بنیادی است که می‌توانیم از آن چیزهای زیادی درباره توانایی‌های همدلانه حیوانات بیاموزیم.» پروفسور د وال معتقد است که این پژوهش تمام تردیدهای پیشین درباره تاثیر دلداری در آرامش بخشیدن به طرفین مضطرب دعوا را برطرف می‌کند. او می‌گوید: «شواهد بی‌کم و کاست و قاطع‌اند و این احتمال را تقویت می‌کنند که رفتار دلداری‌دادن به راستی به نوعی اظهار همدلی است.»

طاهره رنجبر