فقدان اعتماد ۱

طبق یک تحقیق دانشگاهی, میزان اعتماد شخصی اعتماد به افراد خانواده و نزدیکان در ایران بسیار بالا است, در حالی که میزان اعتماد اجتماعی در حدّ کمی است و این نشان از خصلت قطاعی و بخشی شدن جامعهٔ ایران دارد

براساس این تحقیق که توسط دکتر غلامرضا غفاری، عضو هیئت علمی دانشگاه تهران انجام شده است و در جلسه‌ای که در سالن اجتماعات وزارت کشور برگزار شد، به تبیین آن پرداخت بیش از ۶۰ درصد افراد جامعه دارای اعتماد متوسطی نسبت به حکومت هستند و میزان ارزش‌های اخلاقی مثبت را در جامعه پائین می‌دانند. دکتر غفاری هدف مقاله و تحقیق خود را تبیین نظری مفهوم اعتماد اجتماعی به‌عنوان یکی از مفاهیم علوم اجتماعی و نیز بررسی تجربی آن در ایران بیان کرد و مقولهٔ اعتماد اجتماعی را یکی از بحث‌هائی دانست که در حوزهٔ علوم اجتماعی در سال‌های اخیر به‌خصوص در کشورهای در حال توسعه مثل ایران مورد توجه قرار گرفته است. وی اعتماد اجتماعی را صورتی از روابط اجتماعی دانست که مقوم تعامل و کنش اجتماعی جمعی اعضاء جامعه در عرصه‌ها مختلف اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی است که به مانند دیگر واقعیت‌های اجتماعی تغییرپذیر و متأثر و اثرگذار بر بافت اجتماعی و فرهنگی جامعه است. وی همچنین دلیل تازگی این بحث را اولاً سنگین بودن بحث اعتماد از حیث نظری و ثانیاً ظرافت‌های تجربی آن دانست که در ایران به‌خصوص جنبهٔ دوم آن کمرنگ‌تر است و سپس مفهوم اجتماعی را از بحث‌هائی دانست که در سال‌های اخیر نه تنها در حوزهٔ جامعه‌شناسی به‌صورت عام، بلکه در مباحث توسعهٔ اجتماعی نیز جایگاه ویژه‌ای یافته است. این عضو هیئت علمی دانشگاه تهران علت اهمیت یافتن این مفهوم را در ارتباط با توسعه برای محققان و دولتمردان اولاً قرار گرفتن آن در گروه مفاهیم ”نرم“ دانست، مفاهیمی که برخلاف گروه مفاهیم سخت، مربوط به یک دوره و جامعهٔ خاص نیست و ثانیاً تحول نظری (پارادائمی) که در حوزهٔ علوم اجتماعی - چه در بعد نظری و چه تجربی - به‌وجود آمده است. او به‌عنوان نمونه به برنامهٔ چهارم توسعه اشاره کرد که در آن اعتماد اجتماعی به‌عنوان یکی از مهمترین شاخص‌های سرمایهٔ اجتماعی مطرح شده است.

وی معتقد است اعتماد اجتماعی یکی از مفاهیم کلیدی علوم اجتماعی است که از آغاز طرح مباحث علوم اجتماعی اندیشهٔ صاحب‌نظران را به‌خصوص در رشته‌های جامعه‌شناسی، روانشناسی اجتماعی و علوم سیاسی به خود معطوف داشته و باعث غنای نظری و تجربی ادبیات آن شده، هرچند در هر کدام از این حوزه‌ها خصلت آن متفاوت است. مثلاً در جامعه‌شناسی به‌عنوان یک نوع رابطهٔ اجتماعی که مقوم و تسهیل‌کنندهٔ سایر روابط است، در روانشناسی اجتماعی بیشتر ویژگی‌های فردی و در علوم سیاسی مشروعیت نهادهای سیاسی مطرح می‌شود.

این استاد دانشگاه دلایل توجه به مفهوم اعتماد اجتماعی را این‌چنین مطرح می‌کند: - مطرح بودن اعتماد به‌عنوان بعد مهمی از فرهنگ مدنی، تا جائی که بدون آن این فرهنگ بی‌معنا خواهد بود، - اعتماد، شاخص مهمی در سرمایهٔ اجتماعی است که ارزش‌های فرا مادی را مطرح می‌کند و ساز و کاری برای انسجام اجتماعی است، - اعتماد، شاخص مسلم سرمایهٔ اجتماعی و فرهنگی است، - اعتماد یکی از عناصر صلاحیت و کفایت تمدنی است و پیش نیازی برای مشارکت سیاسی، اقدامات کارفرمایانه و آمادگی برای اخذ فن‌آوری جدید است.

- تعریف مفهومی اعتماد

دکتر غفاری سپس به بحث تعریف مفهومی اعتماد اجتماعی پرداخت و مشترک بودن بعضی جنبه‌ها در تعاریف مختلف را کمکی برای رسیدن به تعریفی مشخص از مفهوم اعتماد و شکل‌های مختلف آن دانست و از جمله اشتراکات تعاریف را این‌‌چنین برشمرد:

- اعتماد در شرایط و وضعیت مخاطره‌آمیز وجود دارد، شرایطی که ”جمع‌های انسانی“ در حالت ریسکی قرار دارند و به‌دلیل تغییرات، فرّار هستند.

- اعتماد نوعی رابطهٔ اجتماعی است.

- اعتماد متضمن نوعی انتظار است.

- اعتماد واقعیتی اجتماعی و فرهنگی است.

- اعتماد بیشتر معطوف به نتایج مثبت است زیرا مبتنی بر حسن ظن است.

- اعتماد خصلت نسبی و متغیر دارد یعنی اینکه در یک جامعه در دوره‌های مختلف تاریخی تغییر می‌کند.

- صُوَر مختلف اعتماد

وی شکل‌های مختلف اعتماد را این‌چنین شرح داد:

- اعتماد بنیادی که خصلت وجودی دارد؛ انسان‌ها از طیق آن خود را تعریف می‌کنند و هویت انسان‌ها در گرو این اعتماد است. او وجود این نوع اعتماد را زمینهٔ شکل‌گیری و طرح سایر صور اعتماد دانست و اینکه این نوع اعتماد به خود فرد مربوط می‌شود؛ انسان از خود بیگانه تعریفی از خود ندارد و هویتی برای خویش تصور نمی‌کند، هویتی که صیغهٔ روانی دارد و در یک بستر اجتماعی تعریف می‌شود.

- اعتماد بین شخصی: در این نوع اعتماد از خود، فاصله می‌گیریم؛ علاوه بر تعریف از خود در پی رابطه‌ای - تعریف شده - با دیگران هستیم و اینکه حاضر باشیم با آنها تعامل دو سویه داشته باشیم؛ شعاع این رابطه باز هم محدود است. در این نوع اعتماد به کسانی که با آنها رابطهٔ چهره به چهره داریم، اعتماد می‌کنیم، مانند رابطهٔ زن و شوهر، والدین و فرزندان و ...

- اعتماد اجتماعی تعمیم‌یافته (عمومیت‌یافته): شعاع رابطه در این اعتماد گسترده‌تر است و وقتی مطرح می‌شود که از حوزهٔ خانواده و همسایگی بیرون می‌رویم و رابطه با نهادی عمومی و اصناف و گروه‌هائی که با ما فاصله دارند، مطرح می‌شود.

- اعتماد به نظام تخصیصی: این اعتماد در دورهٔ جدید و به‌خصوص در کشورهای پیشرفته مطرح است؛ در اینجا اعتماد به نظام‌های تخصصی مطرح می‌شود؛ گاهی این اعتماد را از طریق مارک‌های آن نظام‌ها می‌شناسیم، بدون آنکه رابطه‌ای نزدیک با آنها داشته باشیم؛ به‌عنوان مثال اعتماد به کادر پزشکی بیمارستانی که فارغ‌التحصیل دانشگاه معتبری هستند یا در حوزهٔ ارتباطات و حمل و نقل نیز چنین است. این نوع اعتماد انتزاعی‌ترین نوع اعتماد است.

جنبهٔ تجربی اعتماد

این مدرس دانشگاه سپس به جنبهٔ تجربی بحث اعتماد پرداخت و گفت: صحبت از بحث نظری مفهوم اعتماد زمینه را برای بحث‌های انضمامی‌تر در قالب مدل‌های نظری معین و مشخص که به حوزهٔ تجربی نزدیکتر است، مهیا می‌کند و اینکه بحث‌های نظری کمک می‌کند تا متغیرها، مفاهیم و سازه‌های تبیین مفهوم اعتماد را پیدا کنیم. او گفت برای سنجش اعتماد شخصی باید سراغ اعتماد به اعضاء خانواده، اقوام و دوستان برویم؛ که در ایران این اعتماد درصد بسیار بالائی را به‌خصوص در مقولهٔ اول - خانواده - نشان می‌دهد. او در مورد مثبت یا منفی بودن این ویژگی - بالا بودن اعتماد بین شخصی - در ایران گفت: اگر این اعتماد زمینه‌ای برای اعتمادها در سطح بالاتر باشد مفید است علیرغم آنکه در ایران این‌طور نیست و شعاع اعتماد محدود است و در حوزه‌های دیگر تقلیل می‌یابد؛ در نتیجه به موازات اعتماد بین شخصی، اعتماد بین خانواده‌ای و قبیله‌ای وجود ندارد و اعتماد از سطح خاص‌گرایانه به سطح عام‌گرایانه که لازمهٔ توسعهٔ اجتماعی است میل نمی‌کند. او خصوصیت چنین جوامعی مانند ایران را خصلت قطاعی و بخشی شدن می‌نامد که نگاهی فرقه‌ای در آن وجود دارد - انسان‌ها خانوادهٔ خود را خودی و دیگران را غیرخودی می‌دانند - او ادخال اجتماعی را در چنین جوامعی پائین و انسداد اجتماعی را بالا تصور می‌کند که نشانهٔ دیگری از توسعه‌نیافتگی است. و سرمایهٔ اجتماعی این جوامع توسعه‌نیافته را از نوع ”خیر“ نمی‌داند بلکه به قول او مانند کشور ایتالیا از نوع ”شر“ است که مرکز گروه‌های مافیائی شده است. از دیگر خصوصیات این جوامع که او به آن اشاره می‌کند زمینه‌ای است که افراد را به سوی انسداد قومی و حتی جنسیتی و ... سوق می‌دهد. این مدرس دانشگاه علامهٔ طباطبائی سپس سایر انواع اعتماد را در ایران تبیین کرد و گفت: طبق سلسله مراتب در ایران اعتماد تعمیم یافته و سپس اعتماد اجتماعی کاهش می‌یابد که این کاهش ناشی از همان خصلت خاص‌گرایانهٔ جامعهٔ ایرانی است.