تعامل برنامه ریزی آموزشی, برنامه ریزی درسی و طراحی آموزشی

برنامه ریزی آموزشی كه طبعاً به برنامه ریزی در حیطه آموزش و پرورش می پردازد, موضوعات اساسی چون هدف های غایی و كلی با توجه به فلسفه آموزش و پرورش, نیازها, امكانات, منابع و محدودیت ها و موانع و همچنین راهبردهای لازم برای رفع نیازها را دارد

برنامه‌ریزی آموزشی، برنامه‌ریزی درسی و طراحی آموزشی از مفاهیم عمده در ادبیات آموزشی است. آنچه در پی می‌آید مروری دوباره برتعاریف این سه مفهوم و چگونگی تعامل آنها با یكدیگر است.

از آنجا كه برنامه‌ریزی، راه و روشی برای هدایت منظم فعالیت‌های انسانی برای اهداف و مقاصد مشخصی است و به تعبیری دیگر نقشه راه برای رسیدن به مقصود و جهت‌گیری منطقی برای فعالیت‌هاست منطقاًَ لازم است از نیازها و انتظارات، شرایط و امكانات، منابع و تجهیزات و همچنین موانع و محدودیت‌ها اطلاعات جامع و دقیقی جمع‌آوری كنیم و برای تحقق اهداف مورد نظر، مناسب‌‌‌ترین و مؤثرترین راهبردها را پیش‌بینی و توصیه نماییم.

برنامه‌ریزی آموزشی كه طبعاً به برنامه‌ریزی در حیطه آموزش و پرورش می‌پردازد، موضوعات اساسی چون هدف‌های غایی و كلی با توجه به فلسفه آموزش و پرورش، نیازها، امكانات، منابع و محدودیت‌ها و موانع و همچنین راهبردهای لازم برای رفع نیازها را دارد. تعریف یونسكو از برنامه‌ریزی آموزشی، عبارت از برداشت علمی و منطقی برای حل مسائل آموزشی است. از این تعریف نتیجه می‌گیریم كه برنامه‌ریزی آموزشی، فرایندی است مستمر كه به صورت مجموعه‌ای متشكل و كلی، مجموعه خواسته‌ها و انتظارات و مسائل آموزش و پرورش یك كشور را براساس تدبیری راهبردی و عملی هدایت می‌كند. درون‌داد این فرایند، شامل كلیه نیازها اعم از نیاز فردی و اجتماعی، اولویت‌ها، اهداف و مقاصد براساس سیاست‌ها و خط‌ مشی‌های مورد نظر، امكانات لازم اعم از مالی و مادی و انسانی، اطلاعات و دانش كمك‌دهنده وسایل و ابزارهای لازم برای تحقق هدف‌هاست.

فرایند این كل، خود، مجموعه‌ای از اعمال، فعالیت‌ها، كوشش‌ها و تلاش‌ها در قالب برنامه‌ها، طرح، راهبردها، فنون و تجارب متفاوت و متنوع است و بالاخره برون‌داد این فرایند صلاحیت‌ها، توانایی‌ها و انتظارات مورد نظر در نظام كلی آموزش و پرورش است. بدیهی است كه برنامه‌ریزی آموزشی، خود دارای سطوح گوناگونی است كه ممكن است از سطح بسیار كلی مجموعه نظام آموزش و پرورش كشور تا سطح بسیار خرد مانند مدرسه را تحت پوشش خود قرار دهد. برنامه‌های بلندمدت و میان‌مدت و یا كوتاه‌مدت، سطوح دیگری از این نظام را در بعد زمان نشان می‌دهد. هر گونه دانش و اطلاعات، نظریه، راهكار و یا راهبردهای مشخص در این چارچوب، ممكن است به روشن‌تر شدن مسائل این حیطه از نظام آموزش و پرورش كمك كند و وسیله و راهنمایی برای اصلاح، رشد و افزایش كیفی فعالیت‌ها در این زمینه قرار گیرد.

از طرف دیگر، حیطه كار برنامه‌ریزی در تهیه و تدوین محتوای آموزشی برای فراهم‌ آوردن زمینه و امكانات لازم برای برآورده شدن انتظارات آموزشی، یا برون‌داده‌های نظام برنامه‌ریزی آموزشی است. از طریق مجموعه فعالیت‌های هدفدار و مبتنی بر نیاز و متكی بر روش‌های مناسب است كه می‌توان به نظریات و نقشه مشخص شده در برنامه‌ آموزشی (طی فرایند برنامه‌ریزی آموزشی) جامه عمل پوشاند. این مجموعه فعالیت‌های هدفدار و نظام‌مند و روش‌مدار، خود، طی یك فرایند منطقی و منظم علمی، چارچوب محتوای آموزش در سطح برنامه‌های خرد و كلان آموزشی را طرح‌ریزی می‌كند و چگونگی سازمان‌بندی محتوا را برای تحقق اهداف مشخص تعیین می‌كند. بدیهی است كه برنامه‌ریزی درسی در سطح كلان (یعنی دوره‌ها و پایه‌های تحصیلی) تا سطح خرد (یعنی یك ماده درسی خاص) نیز دارای چنین چارچوبی است. در این حیطه، برنامه‌های درسی ویژه برای قشر خاصی از مخاطبان آموزشی، در هر دو سطح خرد و كلان ممكن است موضوعات مورد توجه باشند. مرور نظریه‌های برنامه‌ریزی درسی به ویژه نظریه‌های جدیدتر و كاراتر، راهكارها و شیوه‌های اعمال نظریه‌ها در محیط‌های واقعی آموزش یعنی مدارس و كلاس‌های درس، عوامل تشكیل‌دهنده محتوا، بحث تعادل روش و محتوا در برنامه‌های درسی، راهنمای تهیه و تدوین و یا تألیف محتوای آموزش در هر سطح، از طریق تهیه كتابهای درسی و كمك درسی، نقش روش‌های یاددهی- یادگیری در تحقق اهداف، برنامه‌ها و به ویژه جایگاه و تأثیر ارزشیابی در همان راستا، زمینه‌های عمده و مورد نظری است كه انتظار می‌رود برای بحث و تبادل نظر و نقد و بررسی، با پیشنهادهای مفید و مؤثر فرهیختگان،‌ كارشناسان و صاحبان علم و اندیشه مورد توجه قرار گیرد.

موضوع سوم در این ارتباط طراحی آموزشی است كه جایگاه خود را با انتخاب یا ابداع روش‌ها و گزینش یا تهیه و تدوین محتوا در هر یك از شرایط خاص (سطوح گوناگون برنامه) با هدف كمك به افزایش درجه تحقق هدف‌ها و نیل به نتایج مثبت یادگیری مشخص می‌كند. از آنجا كه از طریق طراحی آموزشی مناسب به بهترین وجه می‌توان بر حصول نتایج مورد انتظار در برنامه امیدوار شد و به تحقق مقاصد و اهداف آموزش دل بست، هرگونه دانش و اطلاعات در زمینه چگونگی شكل‌گیری برنامه‌های كلان و یا برنامه‌های خرد با ارائه شیوه‌های اجرایی و عملی قابلیت اعمال دارد. بررسی درجه مفید بودن یا كارایی الگوهای متفاوت طراحی آموزشی و درسی، مقایسه تطبیق ساختار و سازمان‌بندی الگوها، روش‌های طراحی و نیز شیوه‌های نقد و بررسی الگوها و ارائه هرگونه نظریه ابتكاری و نو از موضوعات ضروری و دارای اهمیت در این زمینه است.

نویسنده: مرضیه شاه‌جهانی