اضطراب شب های امتحان

همه ما با اضطراب امتحان آشنا هستیم هنگام امتحان احساس می کنیم ضربان قلبمان افزایش یافته, کف دست هایمان عرق کرده است و همه چیز را فراموش کرده ایم فکر کردن برایمان مشکل تر می شود و دیگر نمی توانیم به سوال ها پاسخ دهیم

همه ما با اضطراب امتحان آشنا هستیم. هنگام امتحان احساس می‌کنیم ضربان قلبمان افزایش یافته، کف دست‌هایمان عرق کرده است و همه چیز را فراموش کرده‌ایم. فکر کردن برایمان مشکل‌تر می‌شود و دیگر نمی‌توانیم به سوال‌ها پاسخ دهیم.

اضطراب امتحان یکی از رایج‌ترین مشکلات دانش‌آموزان به شمار می‌رود و ۵۰ درصد از کودکان و نوجوانان به آن مبتلا می‌شوند. چون اضطراب امتحان معمولا عملکرد امتحان را مختل می‌کند، جای تعجب نیست که پیشرفت تحصیلی دانش‌آموزانی که دچار اضطراب امتحان می‌شوند، به طور چشمگیری پایین‌تر از همسالانی است که اضطراب امتحان ندارند. افزون بر این، دانش‌آموزانی که امتحان دارند از لحاظ شناختی و اجتماعی خودشان را بی‌کفایت می‌دانند، احساس خود ارزشمندی کمتری می‌کنند و در مقایسه با سایر دانش‌آموزان، نگرانی‌ها و ترس‌های بیشتری را که به امتحان ربطی ندارند، گزارش می‌کنند.

در واقع اضطراب امتحان نوعی اشتغال فکری است که به وسیله خودآگاهی، شک به خود و کم‌ارزش شمردن خود مشخص می‌شود. این اعمال هم روی رفتار آشکار و هم روی واکنش‌های فیزیولوژیک اثر می‌گذارد. متخصصان، اضطراب امتحان را مرکب از دو جزء نگرانی و هیجان‌پذیری دانسته‌اند که جزء نگرانی را مسوول کاهش عملکرد و اشتغالات فکری فرد می‌دانند.

کودکان و نوجوانان مبتلا به اضطراب امتحان، همواره هنگام گذراندن امتحان می‌ترسند که به طور منفی ارزشیابی شوند. ترس از ارزیابی منفی، در بسیاری از این کودکان، منحصر به موقعیت امتحان نمی‌شود بلکه در محیط‌هایی غیر از مدرسه نیز به وقوع می‌پیوندد. تقریبا ۵۰ درصد کودکان دارای اضطراب امتحان از این که زیر ذره‌بین دیگران قرار گیرند، در رنج هستند. اضطراب امتحان برای تعدادی از کودکان، نشانگر فوبی (ترس)‌ خاص از موقعیت‌های امتحان یا واکنش اضطراب نسبت به جدایی از والدین است.

● اضطراب امتحان خوب یا بد؟

در مورد اضطراب امتحان باید گفت درصدی از اضطراب که طبیعی تلقی می‌شود، باعث پویایی سیستم شخصیت دانش‌آموز می‌گردد و موجب می‌شود که دانش‌آموز بخوبی از عهده امتحان برآید و اما در شکل غیرطبیعی، اضطراب (اضطراب خیلی بالا)‌ مانع تحرک و پویایی در دانش‌آموز می‌گردد چرا که این اضطراب که یکی از اضطراب‌های موقعیتی محسوب می‌شود با عملکرد و پیشرفت دانش‌آموز رابطه تنگاتنگ دارد.

دانش‌آموزان دارای اضطراب امتحان بالا در مقایسه با همکلاسی‌های خود که دارای اضطراب امتحان در سطح پایین می‌باشند حواس پرتی بیشتری دارند و از خودشان ناراضی‌ترند. همچنین این دانش‌آموزان در طی امتحان دائما نگران و دلواپس هستند. در مورد اثرات منفی اضطراب امتحان بر پیشرفت تحصیلی دانش‌آموزان در تحقیقات، تاکید زیادی شده است. علت عمده این افت، عملکرد این است که این دسته از دانش‌آموزان نمی‌توانند به بخش‌های مرتبط با تکلیف توجه کنند و افکار نامربوطی به ذهنشان خطور می‌کند که مانع از پیشرفت آنان می‌شود.

● عوامل فردی و شخصیتی موثر در ایجاد اضطراب امتحان

▪ عزت نفس: عزت نفس میزان ارزش و اعتباری است که یک فرد در زمینه‌های مختلف زندگی، بویژه خانوادگی، تحصیلی، اجتماعی و جسمانی برای خود قائل است. دانش‌آموزان دارای عزت نفس بالا توانایی برخورد شایسته با امتحان و مشکلات آن را در خود می‌بینند. در مقابل دانش‌آموزان دارای عزت نفس پایین به دلیل عدم اعتماد و اطمینان به توانایی‌های خود در موقعیت‌های اجتماعی، عملکرد ضعیفی را ارائه می‌دهند. دانش‌آموزانی که خود را دست کم بگیرند و به توانایی‌های خود اعتماد نکنند، در آنها اضطراب به وجود می‌آید. آنان فکر می‌کنند که از عهده حل مسائل برنمی‌آیند، با کوچک‌ترین دگرگونی در موقعیت امتحان، خود را می‌بازند و نمی‌توانند سازگاری حاصل کنند.

▪ هوش: شواهد نشان می‌دهد که بین هوش و اضطراب امتحان رابطه معناداری وجود دارد. کودکان دارای بهره هوشی متوسط در مقایسه با کودکان دارای بهره هوشی بالا و پایین از اضطراب بیشتری رنج می‌برند.

▪ عدم آمادگی: در واقع دانش‌آموز برای این که بتواند مطلبی را یاد بگیرد، باید آمادگی کافی داشته باشد و گاه اضطراب امتحان به خاطر نداشتن آمادگی کافی امتحان‌دهنده است. به طوری که هر اندازه میزان آمادگی پایین‌تر باشد، اضطراب، شدیدتر خواهد بود. آمادگی کافی برای دادن امتحان بسیار مهم است. خوب آماده شدن برای امتحان یعنی اطلاع کافی از مطالبی که در جلسه امتحان لازم است.

▪ روش‌های مطالعه نادرست: مطالعات بسیاری نشان داده است که دانش‌آموزان دارای اضطراب امتحان بالا در مقایسه با دانش‌آموزان دارای اضطراب امتحان پایین یا اندک به طور معناداری کمتر از روش‌های علمی و درست مطالعه استفاده می‌کنند و در این زمینه مهارت بسیار پایینی دارند.

لازم است که برای بهبود پیشرفت تحصیلی دانش‌آموزان روش‌های مطالعه دانش‌آموزان دارای اضطراب امتحان اصلاح گردد.

● نقش والدین در اضطراب امتحان

روش‌های تربیتی والدین و چگونگی محیط خانواده نقش بسزایی در اضطراب دانش‌آموزان هنگام امتحان دارد. روش‌های تربیتی آمرانه و مستبدانه با ایجاد اضطراب عمومی در فرزندان به صورت کلی و اضطراب امتحان به صورت خاص همراه است. چنانچه گاهی سختگیری بیش از حد والدین و شیوه انضباطی خشک و انعطاف‌ناپذیر آنها علت اساسی ایجاد اضطراب در دانش‌آموزان است. در مقابل والدینی که به شیوه‌ای آزادمنشانه و متعادل زندگی می‌کنند، سعی دارند در برخورد با فرزندانشان از یک نوع روش مطلوب تربیتی بهره گیرند و از ابزار ایجاد انگیزه، ترغیب مناسب و تشویق بیشتر در نحوه فعالیت و تلاش فرزندانشان استفاده کنند.

طبیعی است که این روش درست تربیتی نه تنها موجب افزایش اضطراب امتحان نمی‌گردد بلکه یک نوع جو عاطفی را در خانواده حاکم می‌سازد و موجبات اعتماد به نفس را برای دانش‌آموزان فراهم می‌نماید. از دیگر عوامل موثر بر اضطراب امتحان را می‌توان جو و فضای عاطفی حاکم و خانواده نام برد. زمانی که فضای خانه متشنج و مسموم باشد، ذهن و جسم دانش‌آموز را مضطرب و آشفته می‌کند. وقتی بین پدر و مادر یا دیگر اعضای خانواده دائما نزاع و مشاجره حاکم باشد، دانش‌آموز در کلاس درس یا جلسه امتحان نمی‌تواند آرام و به دور از اضطراب باشد، چرا که صحنه‌های این مشاجرات و دعواها اجازه آرامش سر جلسه امتحان را به وی نمی‌دهد.

گاه افزایش اضطراب امتحان به دلیل انتظارات نادرست والدین از فرزندانشان می‌باشد که این امر ممکن است ریشه در شکست‌هایی داشته باشد که خود والدین در گذشته به آن مبتلا شده‌اند و اکنون جبران تمام این شکست‌ها و ناکامی‌ها را از فرزندانشان انتظار دارند. این انتظارات نادرست و نابجا به مرور، سبب اضطراب دانش‌آموز می‌شود زیرا جبران ناکامی‌های والدین از طرف وی به هیچ وجه منطقی و نتیجه‌بخش نمی‌باشد. همچنین تقویت حس برتری‌جویی در دانش‌آموز و حساسیت بیش از اندازه والدین به کسب نمرات عالی باعث ایجاد تنش در دانش‌آموز می‌گردد.

والدین باید به این مهم توجه داشته باشند که فرزندان خود را با دیگر همسالانشان مقایسه نکنند چرا که این مقایسه‌های بی‌مورد و نابجا باعث احساس حقارت در دانش‌آموز می‌شود و در حقیقت والدین از طریق این مقایسه‌های نامعقول احساس حقارت و ضعف و زبونی را در فرزندانشان پرورش می‌دهند که این خود یکی از علل عمده اضطراب دانش‌آموزان است. والدین باید شرایط روحی، جسمی و محیطی مناسبی برای دانش‌آموز فراهم آورند و از انتقال اضطراب و نگرانی خویش به آنان و ایجاد جو هیجان‌زدگی و پرتنش در خانواده بشدت پرهیز نمایند و از بزرگ‌نمایی «امتحان» دوری کنند. لازم است والدین بدانند که در حد توانایی‌های دانش‌آموز از او توقع داشته باشند و قابلیت‌های فرزند خود را به دور از هرگونه حس برتری‌طلبی نسبت به دیگران در نظر داشته باشند.

از دیگر نکات مهم این است که فرزندان خود را با دیگر هم‌سن و سالان آنان مقایسه نکنند چرا که افراد از نظر استعدادها، توانمندی‌ها، قابلیت‌ها و... با یکدیگر متفاوتند و بدون در نظر گرفتن این مهم فرزندان احساس حقارت و ناتوانی می‌کنند و این مساله سبب افت تحصیلی آنان می‌شود. این گونه مقایسه‌ها دانش‌آموز را دچارنوعی سردرگمی می‌نماید، باید توجه داشت که دانش‌آموز زمانی خود را برای یادگیری آماده می‌بیند که خویشتن را با ارزش و مهم بشمارد و احساس کند دیگران برایش اهمیت قائلند.

● وضعیت اجتماعی و اقتصادی خانواده و اضطراب دانش‌آموز

براساس مطالعات و تحقیقات انجام شده بین طبقه اجتماعی و اقتصادی خانواده‌ها و میزان اضطراب امتحان در دانش‌آموزان رابطه معناداری وجود دارد. دانش‌آموزان دارای وضعیت اجتماعی و اقتصادی پایین، در آزمون اضطراب امتحان، نمرات بالایی می‌گیرند و افت تحصیلی بیشتری از خود نشان می‌دهند؛ چرا که خانواده‌هایی که از نظر اجتماعی در طبقه پایین‌تری قرار دارند به طور طبیعی نمی‌توانند شیوه‌های تربیتی مناسبی را در برخورد با فرزند خود اتخاذ نمایند و عدم استفاده از روش‌های درست و مطلوب چه در جهت مثبت و تشویق و ترغیب و چه در جهت منفی و تنبیه به نوعی در افزایش اضطراب امتحان دانش‌آموز نقش موثری خواهد داشت.

معمولا خانواده‌هایی که از نظر موقعیت اجتماعی در سطوح پایین قرار دارند به جای استفاده از تشویق مناسب و ایجاد انگیزه برای تلاش و فعالیت فرزندانشان بیشتر از شیوه‌های تنبیه، انضباط شدید، خشونت و روش‌های سخت‌گیرانه استفاده می‌کنند، در نتیجه خود والدین و فرزندان استرس بیشتری خواهند داشت. از نظر چگونگی موقعیت اقتصادی خانواده‌ها و تاثیر آن در پیشرفت و بهبود تحصیلی دانش‌آموزان می‌توان گفت معمولا دانش‌آموزانی که برای تهیه امکانات درسی و کمک‌ آموزشی از نظر اقتصادی در مضیقه باشند دچار افت آموزشی بیشتری خواهند شد. زندگی متعارف و متعادل والدین چه از نظر اقتصادی و چه از نظر اجتماعی می‌تواند زمینه مناسبی برای رشد و پرورش دانش‌آموزان باشد زیرا در خانواده‌های فقیر، امکان رشد فرزندان به گونه معقول وجود ندارد یا بسیار اندک است.

امام علی (ع)‌ می‌فرماید: «فقر، آدمی را از صحبت و بیان بازمی‌‌دارد و هوش را از کار می‌اندازد.» پیرو این گفته حکیمانه، فقر اقتصادی در ذهن و زبان دانش‌آموز اثر سوء خواهد گذاشت. بویژه دانش‌آموزانی که به وضع نابسامان مالی والدین خود آگاهند و از دشواری‌های این گونه زندگی باخبرند و همه فکر و تلاش آنان صرف اینگونه مسائل می‌شود، نمی‌توانند بدرستی به درس و اهداف خود بپردازند.

● نکات مهم برای موفقیت در امتحان

▪ اعتماد به نفس داشته باشید. حتما لازم نیست ضریب هوشی بالایی داشته باشید تا در امتحان موفق شوید بلکه باید به خودتان و توانایی‌هایتان در انجام کارها اعتقاد داشته باشید.

▪ قدرت مغزی خود را به نهایت برسانید. تحقیقات نشان داده است که اگر صبح‌ها مقدار بیشتری از مغز خود کار بکشید و آن را به یادگیری عادت دهید، قدرت یادگیری و حافظه شما در طی روز بیشتر خواهد شد. این بدان معناست که باید مباحث مشکل‌تر را صبح زود مطالعه کنید.

▪ به شکست فکر نکنید. گاهی تمرکز و توجه بیش از اندازه به عواقب شکست در امتحان باعث نگرانی می‌شود. پس سعی کنید از فکر کردن به این که در امتحان شکست می‌خورید یا نمره نمی‌آورید، دوری کنید.

▪ سعی کنید از خود انتظارات صددرصد و ایده‌آل نداشته باشید. فکر نکنید که همیشه باید نفر اول باشید چرا که همین انتظارات بی‌جا شما را نگران و عصبی می‌سازد.

معصومه اسدی