تَرا گَمَه میرزا کوچک خانا

یادی از مجموعه خاطره انگیز «کوچک جنگلی»

در میان مجموعه‌هایی که دهه ۶۰ با تأثیر از شخصیت‌های تاریخی و معاصر ایرانی ساخته شد، «کوچک جنگلی» جایگاهی ویژه دارد.

این مجموعه با درک نیاز مخاطب آن مقطع برای قرینه‌پردازی شرایط جامعه و حرکت مردمی که منجر به شکل‌گیری انقلاب شد، جرقه زد؛ قرینه‌پردازی با رویدادها و شخصیت‌های تاریخ معاصر که با دغدغه میهن‌پرستی و دفاع از مام وطن در برابر بیگانگان ایستادند. انسان‌هایی از همین آب و خاک که راه سخت‌تر را انتخاب کردند و به قهرمانان واقعی تبدیل شدند.

فاصله کوتاه میان پیروزی انقلاب و آغاز جنگ ایران و عراق که با حمله و تجاوز عراق به خاک ایران شروع شد، شرایط دهه ۶۰ را به فضا و حال و هوایی خاص تبدیل کرد که در آن فضا بیش از هر چیز به تقویت روحیه حماسی، وطن‌پرستی و عشق به خاک نیاز بود، چه بین رزمندگانی که در جبهه‌ها می‌جنگیدند، چه بین مردمان عادی که حداقل یکی از افراد خانواده‌شان درگیر جنگ بود و خود نیز زیر بار فضای ترس و دلهره حمله‌های هوایی دشمن بودند.

درک این فضا و موقعیت، فقط با زندگی در ایران دهه ۶۰ امکانپذیر بود و آدم‌هایی از همین فضا و موقعیت برای ایجاد روحیه و آرامش میان مردم، سراغ نهضت جنگل و میرزا کوچک‌خان جنگلی رفتند.

سال‌های آغازین دهه ۶۰ ناصر تقوایی با تأثیر گرفتن از شخصیت واقعی میرزا کوچک معروف به کوچک جنگلی که از سال ۱۳۰۰-۱۲۵۷ زندگی کرد و جنبش جنگل را شکل داد و رهبری کرد، فیلمنامه‌ای برای شبکه یک سیما نوشت.

تقوایی در این اقتباس از تاریخ معاصر نگاهی داشت به داستان مردی از جنگل نوشته احمد احرار. وسواس‌های خاص تقوایی که همواره فیلمنامه‌های اقتباسی و غیراقتباسی‌اش را خود به نگارش درآورده و بخصوص در شخصیت‌پردازی و دیالوگ‌نویسی مهارتی ویژه داشته و دارد، باعث شد پیش‌تولید این مجموعه که مدیران تلویزیون نظر خاصی روی آن داشتند طولانی‌تر از زمانبندی پیش‌بینی شده شود.

در شرایطی که حتی عوامل و بازیگران مجموعه انتخاب شده و قرار بود داریوش ارجمند نقش میرزا را بازی کند، تولید سریال متوقف شد و مدتی بعد با کارگردانی جدید کلید خورد. البته حرف و حدیث‌هایی درباره این مقطع مطرح بود. این‌که تقوایی ۴۰، ۵۰ دقیقه از مجموعه را ساخته و... اما هنوز هم پاسخ قطعی برای این حرف و حدیث‌ها وجود ندارد.

بهروز افخمی که آن زمان از مدیران گروه فیلم و سریال و به گفته بهتر بانی شکل‌گیری این مجموعه بود، پس از وقفه ایجاد شده در تولید این سریال به عنوان کارگردان انتخاب شد.

افخمی با کمک امرالله احمدجو و احمد مرادپور، فیلمنامه را براساس کتاب «سردار جنگل» ابراهیم فخرایی بازنویسی کرد؛ البته با وامداری به شخصیت‌پردازی خاص تقوایی که در این مجموعه پرشخصیت هم نمودی خاص داشت. در تکمیل این فیلمنامه هنرمندانی چون مرحوم مهرزاد مینویی، مرحوم سیف الله داد، بهروز ماکویی، یوسف سیدمهدوی و... نیز نقش داشتند.

هوشمندی افخمی این بود که ساختمانی را که تقوایی پایه‌هایش را بنا کرده بود، خراب نکرد تا بنای خودش را بر پایه‌ای جدید بسازد و در بخش‌های مختلف از حضور عوامل و متخصصانی که تقوایی انتخاب کرده بود، بهره برد.

یکی از این هنرمندان متخصص که تأثیر بسزایی در ماندگاری مجموعه کوچک جنگلی داشت، زنده یاد نعمت حقیقی بود که مدیر فیلمبرداری بود و بخصوص هنر او در تولیدات عظیم و بازسازی صحنه‌های جنگ این سریال مثال زدنی بود. این همکاری منجر به همکاری‌های بعدی این کارگردان و فیلمبردار برجسته شد که از تجربه‌های مثال زدنی هر یک از آنها به شمار می‌رود.

از جمله تغییرات افخمی در گروهی که تقوایی کنار هم قرار داده بود، تغییر بازیگر نقش میرزا بود و علیرضا مجلل جای ارجمند را گرفت. مجلل که دانش‌آموخته دانشگاه هنرهای زیبا بود و تجربه‌های تئاتری داشت با نقش‌آفرینی در مجموعه‌های «افسانه سلطان و شبان» داریوش فرهنگ و همچنین فیلم سینمایی «شاید وقتی دیگر» بهرام بیضایی برای مخاطبان چهره‌ای آشنا بود.

البته شمالی بودن مجلل که از طرف خانواده مادری از اقوام میرزا بود همچنین تحقیقات وسیعی که در مورد زندگی کوچک‌خان داشت در کنار بومی بودن و آشنایی او به زبان گیلکی و موقعیت محلی از مواردی بود که انتخاب او را به عنوان بازیگر این نقش، منطقی و هوشمندانه جلوه می‌داد و البته صدای عامرانه و گرم او که حکایت از دوران گویندگی در رادیو گیلان و... داشت.

مجلل با ظرافت توانست زیر و بم‌های شخصیت‌پردازی فیلمنامه‌ای میرزا را از فیلتر ذهنی، ریشه‌ها و عِرق خود نسبت به این قهرمان آزادیخواه عبور دهد و کاراکتر میرزا کوچک‌خان جنگلی را به مثابه شخصیتی ملموس با ابعاد انسانی و دغدغه‌هایی بزرگ ایفا کند؛ قهرمانی مهربان و صریح اللهجه که طرفدار عدل و آزادی بود و مشکلات مردم او را عذاب می‌داد، بخصوص تفاوت‌های این کاراکتر با نقش مقام لشکری که مجلل در افسانه سلطان و شبان ایفا کرده بود (و طنز خاصی داشت) باعث شد هنر و ظرافت او در بازنمایی شخصیت‌های نمایشی خودنمایی کند.

سریال کوچک جنگلی از سال ۶۳ تا ۶۶ به مدت سه سال در ماسوله و مناطق اطرافش فیلمبرداری شد و از حضور بازیگران برجسته دیگری که آن مقطع در تلویزیون برای مخاطب شناخته شده بودند، بهره برد.

از جمله این بازیگران مهدی هاشمی در نقش دکتر حشمت بود که تصویر او در ذهن مخاطب با کاراکترهای دوگانه افسانه سلطان و شبان ثبت شده بود. دکتر حشمت یکی از دوستان نزدیک و یاران کوچک خان بود که در شکل‌گیری نهضت جنگل نقش داشت و همیشه در کنار او بود.

تضاد کاراکتر آرام و درونگرای دکتر حشمت با تصویری که از این بازیگر طناز چیره‌دست در ذهن مخاطب مانده بود، یک بار دیگر ظرفیت‌های جدیدی از مهدی هاشمی ثبت کرد؛ بازیگری که امروز بعد از گذر ۳ دهه همچنان آماده غافلگیر‌کردن علاقه‌مندانش در نقش‌های متفاوت است.

جمشید گرگین، عنایت‌الله شفیعی، صدرالدین حجاری، جهانگیر الماسی، اکبر سنگی، مرحوم فرخ لقا هوشمند و... از دیگر بازیگران این مجموعه پرشخصیت و عظیم بودند که به مسیر حرکت میرزا کوچک خان جنگلی همزمان با جنگ جهانی اول روح زندگی دادند و کاراکترهای مکمل و فرعی متعددی را که در قصه زندگی او جاری بود، واقعی کردند.

جلال‌الدین معیریان، چهره‌پردازی و ناصر مسعودی هم خواندن ترانه به یادماندنی تیتراژ این مجموعه را به زبان گیلکی به عهده داشت؛ ترانه‌ای که با وجود آشنا نبودن مخاطبان شهرهای مختلف، بر زبان همگان جاری شد. بخصوص ترجیع بند تَرا گَمَه میرزا کوچک خانا‌‌( ترا می‌گویم میرزا کوچک‌خان)‌ که هنوز هم یادآور حسی از آزادیخواهی و وطن‌پرستی در کوره راه‌های سرسبز شمال با حال و هوایی نمناک است.

بهروز افخمی تلاش کرد در بازنویسی و کارگردانی مجموعه کوچک جنگلی، تم ابهام را به شکلی وارد زیرلایه‌های کار کند تاعلاوه بر بازسازی واقعی و هنرمندانه رویدادهای واقعی بخصوص در سکانس‌های جنگ و درگیری، مخاطب بتواند براساس دیدگاه شخصی خود کار را دنبال کند نه این‌که صرفا بیننده نقطه نظر فیلمساز باشد. به این ترتیب مخاطب می‌توانست در ارتباط با نوع عملکرد میرزا، دکتر حشمت و دیگر شخصیت‌ها به نوعی خودش قضاوت کند که کدام یک مسیری قابل قبول را انتخاب کردند.

چنین نگاهی و بخصوص ایجاد ابهام در نگاه به تاریخ معاصر که افخمی نسبت به آن دغدغه دارد این ویژگی مهم را دارد که باعث می‌شود همراهی مخاطب پویا و بر اساس دیدگاه و نقطه نظراتش باشد نه قضاوتی از پیش تعیین شده که کارگردان به آن خط می‌دهد و نه به عنوان یک ناظر بی‌طرف.

در واقع کارگردان در عین وامداری به واقعیت و تاریخ تلاش کرده تصویری جزئی‌نگرانه از فضا و حال و هوای شخصیت‌های محوری و تعامل و تقابل آنها و دیدگاه‌هایشان ارائه دهد؛ پرداختی که باعث شده مبانی شکل‌گیری نهضت جنگل و مهم‌تر از آن کاراکتر میرزا نه فقط به عنوان یک شخصیت نمایشی دراماتیک، بلکه به عنوان فردی دغدغه‌مند، متأثر از شرایط سرزمین‌اش به تصویر دربیاید.

مجموعه‌ای از این عوامل باعث شد این مجموعه تاریخی و قهرمان مثبت‌اندیش آن که به مفهوم واقعی کلمه قهرمانانه عمل می‌کند، در عین مثبت بودن، تخت و یک‌وجهی نشود و مخاطب بتواند او را با ویژگی‌های انسانی، فردی و اجتماعی‌اش بپذیرد و به عنوان قهرمانی ملموس به ذهن بسپارد. به این ترتیب در دهه ۶۰ با تکیه بر تاریخ معاصر و مجموعه‌ای از عوامل حرفه‌ای و متخصص در رشته‌های مختلف، سریالی شکل گرفت که همچون بقیه آثار ماندگار این دهه به عنوان یک الگو ادامه پیدا نکرد و یک تجربه منحصربه‌فرد در عرصه مجموعه‌های تاریخی ـ تلویزیونی باقی ماند.

هرچند در فاصله این سال‌ها مجموعه‌های تاریخی و عظیم متعددی در تلویزیون ساخته شد که هر کدام با تمهیدی، ارتباط خود را با تاریخ قدیم و معاصر حفظ کرد تا مخاطب را با تکیه بر رئالیسم همراه کند، اما به نظر می‌آید جلب نظر مخاطب نیاز به ترکیبی از همه این عوامل و نگاهی یکسان به عنصر درام و واقعیت دارد تا هیچ یک قربانی دیگری نشوند، مخاطب احساس کند همه وجوه و لایه‌های کار، در خور توجه و قابل قبول است.

در واقع جذابیت در حین روایت واقعیت تاریخی علاوه بر چینش درست اتفاقات به نگاهی حرفه‌ای از مرحله نگارش تا انتخاب بازیگر، کارگردانی و... نیاز دارد. این چنین است که گروه سازنده مجموعه‌های دهه ۶۰ با دغدغه‌مندی و سختگیری به خود و کارشان، آثاری را عرضه کردند که امروز همچنان حرفی برای گفتن دارد، هرچند تاریخ محتوم و غیرقابل تغییر است.

در واقع آنچه قابل تغییر و به گفته بهتر قابل تحلیل است نوع نگاه به رویدادهایی است که از زوایای مختلف می‌تواند تفسیر شود و در هر زمانی معنی و مفهوم و تعبیری خاص و متناسب با روح زمان پیدا کند.

● ستایش قهرمانان واقعی

مجموعه «کوچک جنگلی» دهه ۶۰ در شرایطی که مردم همچنان درگیر عوارض جنگ و انقلاب و تغییر نظام حکومتی بودند، با یادآوری گذشته و تلاش ایرانی‌های دغدغه‌مند نسبت به آب و خاکشان، به تداوم این روحیه در مردمان دهه ۶۰ کمک کرد تا با ایستادگی بر سر داشته‌ها و سرمایه‌هایشان بدانند آنها نیز به تاریخ خواهند پیوست اگر قلم و چشم هوشیار و دغدغه‌مندی، آنها را ثبت کند و برای آیندگان به امانت بگذارد.

کوچک جنگلی سریالی است در ستایش قهرمانانی واقعی که می‌توانند به وسعت تاریخ بسط پیدا کنند تا هر کس گوشه‌ای از روحیه وطن‌پرستی خود را در آیینه آنها ببیند و با احترام بر این خاک پرمخاطره قدم بگذارد.

سحر عصرآزاد