خانواده و پیشگیری از آسیب های اجتماعی

امروزه آسیب های اجتماعی به عنوان یك تهدید جدی سلامت كودكان و نوجوانان را با خطر مواجه ساخته است رشد شهرنشینی, پیدایش جامعه توده وار یا گسترده, برخورد و تضاد میان هنجارها, از هم پاشیدگی روابط متقابل بین افراد, تأثیر گروه همسال و توجه به آسیب های اجتماعی را امری اجتناب ناپذیر ساخته است

اگرچه آسیب های اجتماعی می تواند بسیار گسترده باشد لیكن می توان مسائلی از قبیل اعتیاد، فرار از خانه، خشونت ،انزوای اجتماعی، ناهنجاری های رفتاری، سرقت و كودك آزاری را از جمله نتایج آسیب های اجتماعی عصر حاضر تلقی كرد.

در این بخش به اجمال، عوامل مؤثر در ایجاد آسیب های اجتماعی و نقش خانواده در پیشگیری از آنها را مورد بررسی قرار می دهیم.

عوامل مؤثر در ایجاد آسیب های اجتماعی

مطالعات انجام شده در ارتباط با آسیب های اجتماعی، عوامل زیر را منشاء بسیاری از انحرافات اجتماعی قلمداد نموده اند. در این بخش هر یك از عوامل به اجمال مورد بررسی قرار می گیرد.

۱- نابرابری های اقتصادی و اجتماعی: اختلافات طبقاتی هر جامعه، افراد را در موقعیت هایی قرار می دهند كه نمی توانند نقش های اجتماعی مناسب خود را بیابند و موجب اختلاف در هنجارهای اجتماعی می شود. در نتیجه، ستیزه هنجارهای اجتماعی، تفاوت معیارها را به وجود می آورد و عدم تعهد به معیارها و تردید در اصالت آنها، عدم پایبندی به قوانین را ایجاد می كند كه این به نوبه خود تضادهای اجتماعی را افزایش می دهد. درون این تضاد، كشش به سمت انحرافات اجتماعی وجود دارد.

۲- رفاه اقتصادی خانواده: در خانواده هایی كه رفاه و درآمد اقتصادی زیاد است، روابط انسانی بر اثر كثرت كار و یا سرگرمی ضعیف تر می گردد. ضعف روابط انسانی به نوبه خود عامل مساعدی برای كشش به سوی انحرافات اجتماعی است. امروزه والدین و فرزندان نسبت به هم احساس و عاطفه گذشته را ندارند، چون با یكدیگر تماس و ارتباط كمتری دارند و از طرف دیگر افرادی كه درآمد بیشتر از حد دارند، موقعیت و زمینه مساعد تری برای تفریحات متنوع در داخل و یا خارج از كشور را دارند و بدیهی است كه این قبیل امكانات برای مصرف و فروش مواد مخدر زمینه بسیار مساعدی است.

۳- فقر مادی خانواده: در مطالعات علمی نشان داده شده است كه فقر مبنا و اساس انحرافات اجتماعی است. از آن جایی كه بیشتر مجرمین، معتادین به مواد مخدر و الكل، مبتلایان به امراض روانی و اشخاصی كه اقدام به خودكشی می نمایند، از طبقات پایین اجتماعی بوده انددر عصر حاضر از فقر به عنوان عامل عمده انحرافات اخلاقی یاد شده است. ارتكاب جرائم طبقات فقیر از شكافی كه بین خواسته های جوانان آن طبقه با آن چه كه در دسترس آنهاست، سرچشمه می گیرد .عمده ترین علت انحرافات اخلاقی طبقه فقیر نتیجه فشارهای حاصله از شكست در رسیدن به هدف های معین است.

۴- بیكاری: بیكاری به عنوان یك مسئله اجتماعی زمینه مساعدی برای انحرافات اجتماعی است. افراد بیكار بیشترین اوقات خود را در اماكن عمومی از جمله پارك ها می گذرانند و این گونه اماكن، بهترین و مناسبت ترین مكان برای كشش به سمت انحرافات اجتماعی از جمله اعتیاد است.

۵- رشد صنعت و پیشرفت تكنولوژی: اگر در جامعه ای رشد صنعت به سرعت افزایش یابد و درآمد ناشی از آن صنعت به طور عادلانه توزیع نگردد، امكان وقوع سه اتفاق وجود دارد:

اولاً، كاركنان برای اداره زندگی خود مجبور می شوند ساعات بیشتری را به كار مشغول شوند و این به نوبه خود موجب خستگی جسمی و روحی در افراد می شود. اگر در آن جامعه برای تفریح و گذراندن اوقات بیكاری مردم از طرف دولت برای استفاده از اوقات فراغت، برنامه ریزی های اجتماعی نشده باشد، زمینه مساعدی برای گرایش به انحرافات اجتماعی فراهم می شود.

ثانیاً، مشكل ترافیك در شهرهای بزرگ منجر به خستگی ناشی از كار در افراد شده در نتیجه، والدین قدرت تربیت و سرپرستی فرزندانشان را نخواهند داشت و بی توجهی نسبت به پرورش كودكان و نوجوانان به گرایش آنان به سمت انحرافات اجتماعی از قبیل اعتیاد، سرقت و... كمك خواهد كرد.

ثالثاً، رشد شهرها باعث افزایش فاصله و شكاف طبقاتی شده و این خود به خود باعث می شود برقراری ارتباط با دوستان و خویشاوندان كمتر شده و زمینه برای ایجاد انحرافات اجتماعی فراهم شود.

۶- ستیزه والدین: اختلافات زناشویی و نزاع بین پدر و مادر باعث می شود محیط خانواده برای تربیت فرزندان، ناامن و نامناسب شود. وقتی خانواده، كانون و محیط مناسبی برای زندگی نباشد، انسان سعی می كند بیشترین اوقات خود را در خارج از خانواده بگذراند و این كار ارتباط او را با دیگرانی كه چون شكارچیان ماهری به دنبال شكار می گردند، زیاد می كند و آنها پس از شناخت مشكل شخص در نقش انسانی دلسوز ظاهر شده و برای فرار از این واقعیت تلخ، فرد را به سوی اعتیاد و دیگر انحرافات اجتماعی فرا می خواند. هر چقدر ستیزه های خانوادگی بیشتر باشد، احتمال كشش به طرف انحرافات اجتماعی بیشتر است.

۷- شیوه های تربیتی والدین: مطالعات و تحقیقات نشان می دهد كه رفتارهای كودكان و نوجوانان با شیوه های تربیتی والدین رابطه مستقیم و تنگاتنگ دارد. شیوه های تربیتی والدین می بایست با سطح نیازها و خواسته های مختلف فرزندان و همچنین با متدهای تربیتی صحیح اسلامی هماهنگ باشد. چنانچه والدین از شیوه های تربیتی مبتنی بر اصول اعتقادی و مذهبی استفاده نمایند، نتیجه مطلوب در رفتار فرزندان منعكس خواهد شد.

۸- عدم آگاهی و بینش صحیح والدین: مطالعات نشان می دهد كسانی كه محروم از تحصیلات بوده و بینش صحیح نسبت به جامعه، تربیت و... نداشته باشند، امكان فریب خوردن و انعطاف پذیری آنها برای ارتكاب به كارهای انحرافی و برخلاف قانون بیشتر است. چون تخصص و آگاهی ندارند، نمی توانند از طریق عادی، زندگی خود را تأمین كنند و به همین دلیل است كه جامعه شناسی یكی از راه های پیشگیری از جرائم را عدالت آموزشی می داند.

نقش والدین در پیشگیری از آسیب های اجتماعی كودكان و نوجوانان

از آن جایی كه خانواده یكی از مهم ترین عوامل موثر در رشد همه جانبه كودك و نوجوان است، می تواند در جهت پیشگیری از آسیب های اجتماعی گام های مؤثری بردارد از جمله:

۱- تربیت دینی كودكان و نوجوانان را از همان ابتدای تولد آغاز كنند.

۲- از طریق مشاهده، پیگیری پیشرفت تحصیلی و ارزیابی فعالیت های دانش آموز و تشكیل جلسات مشورتی با معلمان و... نقاط قوت فرزندان خود را از لحاظ تحصیلی و اخلاقی اجتماعی شناسایی و نسبت به پرورش و تقویت صحیح آن نقاط قوت اقدام كنند تا بدین وسیله در شكل گرفتن شخصیت فرزند، نقش اساسی و الهی خود را ایفا كنند.

۳- نقاط ضعف فرزندان را به عنوان یك عیب بزرگ تلقی نكنند و در نظر داشته باشند كه همه افراد به طور طبیعی نواقص و نقاط ضعفی دارند و نمی بایست كودكان و نوجوانان را به خاطر نقاط ضعف آنها سرزنش و تحقیر كرد.

۴- از مقایسه فرزندشان با همسالان در امور علمی و آموزشی جداً اجتناب نمایند.

۵- در جهت تربیت صحیح فرزندان و ترویج عادات مطلوب تربیتی در آنها باید عملاً اقدام كنند نه صرف تذكر و توصیه شفاهی.

۶- در به كارگیری شیوه های تربیتی، هماهنگ عمل كنند.

۷- با مدرسه در اجرای روش های صحیح تربیتی و آموزشی همكاری مجدانه داشته باشند.

۸- الگوی مناسبی برای تربیت صحیح فرزندان خود انتخاب كنند.

۹- در ضمن اعطای آزادی به فرزندان مراقب رفتار، گفتار، ابتكارات و... آنها باشند زیرا اعطای آزادی بیان و... فرزندان را برای اجتماع فردا آماده می كند و موجب می شود آنان بتوانند ابتكارات و خلاقیت های خود را بروز دهند.

۱۰- روابط صحیح و متعادل با فرزندان خود داشته باشند.

۱۱- به نیازهای مختلف آنها از جمله نیاز به مهربانی و محبت، استقلال، كمال و خودشكوفایی، تشویق و قدردانی، عزت نفس، امنیت و آسایش خاطر، احساس تعلق داشتن به گروه و احساس هویت توجه نمایند.

۱۲- مسئولیت های مناسبی را به فرزندان خود واگذار نمایند و از آنان بخواهند كه وظایف خود را به بهترین وجه انجام دهند.

۱۳- در انتخاب دوستان مناسب برای فرزندانشان، نظارت كامل داشته و راهنمای خوبی برای آنان باشند.

۱۴- امكانات تفریحات سالم را برای كودكان و نوجوانان فراهم نمایند.

۱۵- در جهت بالا بردن عزت نفس كودكان و نوجوانان، در انجام امور اساسی خانواده و محیط تحصیلی با فرزندان نوجوان خود مشورت نمایند.

۱۶- حضور معنوی برای نوجوانان داشته باشند.

۱۷- برای اوقات فراغت فرزندان با هماهنگی مدرسه و مشاوران تربیتی برنامه ریزی بهینه نمایند.

۱۸- فرزندان را به ورزش و فعالیت های بدنی تشویق كنند زیرا یكی از عوامل ایجاد عزت نفس و بهبود مناسبات اجتماعی و وضعیت روانی نوجوانان، ورزش و فعالیت های بدنی است.

اگرچه نقش خانواده در پیشگیری از آسیب های اجتماعی بسیار مهم تلقی می گردد لیكن این مسئله به معنای عدم توجه به كاركرد مناسب سایر نهادهای اجتماعی و برنامه ریزی های صحیح اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی در ارتباط با مسائلی از قبیل توزیع مناسب ثروت در جامعه، ایجاد فرصت های اشتغال، توسعه آموزش های غیررسمی و استفاده از ظرفیت های رسانه ای نمی باشد. در این میان نقش انجمن اولیا و مربیان با كاركردهای ویژه آن از قبیل تحكیم روابط اجتماعی اعضای خانواده از طریق آموزش خانواده می تواند مورد توجه مسئولان و برنامه ریزان فرهنگی و اجتماعی قرار گیرد.

منابع و مآخذ:

۱- صدیق سروستانی، رحمت ا....؛ آسیب شناسی اجتماعی (جامعه شناسی انحرافات اجتماعی)، ۱۳۸۳

۲- فرجاد، محمد حسین؛ آسیب شناسی كجروی اجتماعی، مركز مطبوعات و انتشارات قوه قضائیه، ۱۳۸۳

۳- دكتر دان دینك میر- دكتر گری. د.مكی؛ مترجم: رئیس دانا مجید، والدین مؤثر فرزند مسئول انتشارات رشد، ۱۳۸۳

۴- شری فرگوسن و لارنس ای. مازین، مترجم: خانم- ن. پارسا، قدرت والدین، انتشارات انجمن اولیا. مربیان، ۱۳۷۳

۵- جهانگرد، یدا...، نحوه رفتار والدین با فرزندان؛ انتشارات انجمن اولیا. مربیان، ۱۳۷۳

۶- دكتر نوابی نژاد، شكوه، سه گفتار درباره راهنمایی و تربیت فرزندان؛ انتشارات انجمن اولیا. مربیان، ۱۳۷۳

۷- زنده طلب، حمید رضا، بررسی تأثیر برنامه مشاركت والدین بر میزان عزت نفس نوجوانان پسر دبیرستان های شهر مشهد در سال ۷۷-۷۶