ایل و ایل راه های عمده در ایران

عشایر در سراسر ایران پراکنده اند و می توان شاهد کوچ شان بود اما بسته به کوچک و بزرگی ایل و ایل راه برخی از آنها شاخص شده و نام آشناتر هستند

عشایر در سراسر ایران پراکنده‌اند و می‌توان شاهد کوچ‌شان بود اما بسته به کوچک و بزرگی ایل و ایل‌راه برخی از آنها شاخص شده و نام‌آشناتر هستند. از آن میان می‌توان به عشایر شاهسون،‌ بختیاری و قشقایی و مسیر کوچ و همچنین زمان کوچ آنها اشاره کرد که می‌تواند مبنای برنامه‌ریزی بازدید یا همراهی با این اقوام باشد.

گوناگونی اقوام در پهنه متنوع جغرافیایی ایران نه تنها استان‌‌های مختلف را از یکدیگر متمایز می‌سازد بلکه در هر استانی نیز رنگمایه‌ای از تفاوت در میان مردم ایجاد کرده است. یکی از تفاوت‌هایی که می‌توان به آن اشاره کرد در نحوه زندگی است که اصلی‌ترین گروه‌های مردم را اعم از شهری، ‌روستایی و عشایری ایجاد می‌کند. با شنیدن کلمات کوچ و عشایر شاید نام‌هایی مانند بختیاری‌، قشقایی یا شاهسون به یاد بیاید که با وجود مشکلات و تغییرات بسیار در سبک زندگی،‌ همچنان به کوچ می‌پردازند و عشایر دیگر استان‌ها که بیشتر به یک‌جانشینی رو آورده‌اند کمتر به ذهن می‌آیند.

● شاهسون‌

ایل‌های شاهسون‌ با ۹۴درصد و قره‌داغ‌ حدود ۵/۱ درصد همراه دو طایفه مستقل شاطرانلو و فولادلو گروه‌های اصلی عشایر در استان اردبیل را تشکیل می‌دهند. شواهد تاریخی گویای این مطلب است که عشایر شاهسون اردبیل دومین و به قولی سومین ایل بزرگ کشور است و از ۴۳ طایفه ، ۲۴۱ تیره و ۱۵۲۷ اوبه تشکیل شده است و یکی از بهترین نژاد گوسفند موجود در کشور به نام نژاد مغانی و زیستگاه اصلی شتر دوکوهانه را در خود جای داده است.

فصل کوچ تقریباً ثابت است ولی زمان دقیق آن را وضعیت هوا تعیین می‌کند. معمولا کوچ ییلاق(تابستانه) در اوایل اردیبهشت‌ماه آغاز می‌شود تا قبل از آن که مراتع یازلاق (بهاره) خشک نشده، دام به آنها رسیده باشد. اما اگر زمستان طولانی و سرد بود، کوچ به طرف ییلاق از اواخر اردیبهشت آغاز می‌شود. معمولا ایل ۱۰ تا ۱۵ روز در انتظارگاه یازلاقی می‌ماند و بعد به سمت محل ییلاق که مرتفع‌تر است، حرکت می‌کند. عشایر و دام‌ها هم تا زمانی در این ییلاق می‌مانند که بارش در کوه‌ها شروع شود و از اواخر شهریور و مهر کم کم حرکت به سمت قشلاق شروع می‌شود اما ممکن است باز هم در استراحت‌گاه کوزلاخ (پاییزه) که کوهپایه‌ای‌تر است، بمانند و بعد به سمت قشلاق حرکت کنند.

مغانلوها از پارس‌آباد تا ییلاق مشگین‌شهر تقریبا ۲۰۰ کیلومتر و تا ییلاق سراب ۳۳۰ کیلومتر را با ماشین می‌روند. اوبای شکاری مثل تمام اوباهای دیگر برای جابه‌جا کردن دام‌هایش کامیون کرایه می کند. ییلاق تغامالوها و شکاری‌ها معمولا جنوب سراب و در فاصله اردبیل و مشگین‌شهر است. از جاده اصلی پارس‌آباد، اردبیل تا دوراهی کنگر می‌آیند، از آنجا یک راه به طرف سراب و دیگری به سمت مشگین‌شهر می‌رود.

ییلاق‌های اصلی ایل شاهسون را با تمام طوایفش می‌توان به سه بخش اصلی مشگین‌شهر، اردبیل و سراب تقسیم کرد. ییلاقات مشگین‌شهر شامل قره‌داغ یا گمله، ساری‌گونی یا مویل، دیبک‌لو، گول چغلو، هوشنگ میدانی، دوه بوینی، آدچمنی، چای گوزی؛ ییلاق اردبیل در سردابه و سرعین و باغرو و ییلاق قره گول در سراب می‌شود. اگر این شهرها به هم وصل شوند، مثلثی ایجاد می‌شود که سبلان با ۴۸۰۰ متر ارتفاع در وسط آن قرار می‌گیرد و کوهپایه‌های آن ییلاق اصلی شاهسون‌های اردبیل را تشکیل می‌دهد. این محدوده که ۱۰ هزار مترمربع و به قول شاهسون‌ها حدود ۵۰۰ تا ۶۰۰ هزار هکتار را دربرمی‌گیرد، مساحتی است دو برابر قشلاق آنها در دشت مغان.

شاهسون‌های اردبیل به دلیل آن که در کوهپایه‌های سبلان اسکان می‌کنند، همیشه در نزدیکی آبگرم‌ها و چشمه‌هایی هستند که اگر خشک یا توسط مسافران آلوده نشده باشد، در دسترس آنهاست. تنها در داخل این مثلث حدود ۲۰ چشمه آبگرم بزرگ و فعال و تقریبا به همین تعداد چشمه آب سرد وجود دارد.

علاه بر این در مسیر کوچ برخی از طوایف شاهسون، دریاچه «آت گولی» قرار دارد که در مسیر مشگین‌شهر به اردبیل و کمی بعد از روستای لنج‌آباد است. علاوه بر این حاشیه رودخانه‌هایی که در مسیر کوچ قرار دارند، محلی برای استراحت می توانند باشند؛ «خیاوچای»، «قره‌چای» و شعبه‌های آن و «سامور چای» و تعدادی رود محلی از آن جمله هستند.

● بختیاری‌

بنا بر یکی از نظریه‌های مورد قبول، هسته اصلی جامعه کوچ‌رو بختیاری بر پایه «مال» بنا شده است که شامل چندین سیاه چادر متشکل از برادران و عموزادگان است و در مراحل بعدی این ساختار به صورت عمودی مال؛ اولاد؛ تَش؛ تیره؛ طایفه؛ باب و ایل از گذشته تا کنون رواج داشته است. به احتمال زیاد وابستگی تیره‌ها و طایفه‌ها و ساختارهای بعدی عمدتا بر پایه هم‌جواری و هم‌پیمانی در جنگ و صلح یا مالیات‌دهی استوار است و تقسیم کلی این قوم به دو ایل «چهارلنگ» و «هفت لنگ» نیز آنچنان که از قول پیشینیان آمده بر پایه مالیات‌دهی استوار بوده است و نه وابستگی خونی.

ایل بزرگ بختیاری در مناطق چهارمحال و بختیاری، اصفهان، خوزستان و لرستان ساکن هستند و در این بین کوچ بزرگ و کوچ کوچک را انجام می‌دهند. از نیمه‌ی فروردین تا اواخر اردیبهشت از گرمسیر (شهرهایی در استان خوزستان) به منطقه‌ی سردسیر (ییلاق) خود در استان چهارمحال و بختیاری و دامنه‌های شمالی رشته کوه زاگرس نقل مکان می‌کنند و از اواخر شهریور تا اواسط آبان همین مسیر را برمی‌گردند.

به طور کلی در بختیاری سه ایل‌راه وجود دارد، که طولانی‌ترین آنها متعلق به چهارلنگ‌ها است. طول این ایل‌راه حدود ۴۴۴ کیلومتر است که از منطقه سردشت در دزفول آغاز شده و به چناورد در سرحد می‌رسد. چهارلنگ‌ها هنگام کوچ بهاره این مسیر را در مدت زمان ۲۷ تا ۴۰ روز طی می‌کنند؛ البته در کوچ پاییزه به دلیل سرازیری مسیر و کمبود آب و علوفه توقف کمتری در منزلگاه‌ها صورت می‌گیرد در نتیجه این مدت زمان به مراتب کمتر می‌شود.

تفاوت کوچ طوایف چهارلنگ در منزلگاه‌ها است و به طور کلی هر طایفه منزلگاه‌های مخصوص به خود را دارد که در بین تمام عشایر مشخص است. هفت‌لنگ‌ها دارای دو ایل‌راه هستند. یکی ایل راه بازفت که طول آن ۲۷۱ کیلومتر است و از حوالی مسجدسلیمان آغاز شده تا دره بازفت در دامنه کوهرنگ امتداد دارد. ایل‌راه دیگر به نام دز پارت معروف است که از حوالی شهرکرد آغاز و به حدود ایذه در گرمسیر به طول ۲۱۷ کیلو متر منتهی می‌شود. مدت زمانی که هفت‌لنگ‌ها ایل‌راه خود را می‌پیمایند بین ۱۶ تا ۲۵ روز محاسبه شده است.

● قشقایی‌

ایل قشقایی از بزرگترین ایلات کشور و استان فارس است. زبان مردم آ ن ترکی وشامل شش طایفه به نام‌های عمله، شش بلوکی، دره‌شوری، فارسیمدان ، کشکولی بزرگ ، کشکولی کوچک است. منطقه قشلاقی این ایل از لار در جنوب استان فارس شروع شده و در امتداد محور جنوبی استان تا حوالی گچساران در نزدیکی بهبهان ادامه می‌یابد در بهار و تابستان طوایف گوناگون این ایل پس از طی مسافتی حدود ۴۰۰ تا ۵۰۰ کیلومتر به سردسیر می‌رسند. سردسیر این ایل، جز در مورد گروه کوچکی که در مشرق دشت ارژن (سرحد کوچک) ، ییلاق می‌کنند سرحد بزرگ واقع در مغرب اقلید و آباده تا حوالی شهرضا و کوه دنا است.

ایل قشقایی یکی از گروه‌های عشایری استان فارس محسوب شده و گروه‌های مهم دیگری نیز در این استان دیده می‌شود که از آن جمله می‌توان به ایل‌های خمسه و لر ممسنی اشاره کرد که بنا به دلایلی یکجانشین شده‌ و دیگر در زمره عشایر محسوب نمی‌شوند.