بررسی اخلاق كار در بخش دولتی و خصوصی

خصوصی سازی اگر چه قوانین و نظام حقوقی پس از اجرای خصوصی سازی تغییر می كند, اما به دلیل آنكه تغییرات, زیربنایی نیستند , تفاوت معناداری میان اخلاق كار پرسنل خصوصی ودولتی ایجاد نمی شود

اخلاق كار، متعهد شدن انرژی ذهنی و روانی و فیزیكی فرد یا گروه به ایده جمعی است در جهت اخذ قوا و استعداد درونی گروه و فرد برای توسعه به هر نحو .اخلاق كارمهمترین عامل فرهنگی درتوسعه اقتصادی محسوب می گردد. منابع انسانی پایه اصلی ثروت ملتها را تشكیل می‌دهند. سرمایه و منابع طبیعی عوامل تبعی تولیدند در حالی كه انسانها عوامل فعالی هستند كه سرمایه‌ها را متراكم می‌سازند، از منابع طبیعی بهره‌برداری می‌كنند، سازمانهای اجتماعی – اقتصادی و سیاسی را می‌سازند و توسعه ملی را به جلو می‌برند. كشوری كه نتواند مهارتها و دانش مردمش را توسعه دهد و از آن در اقتصاد ملی به نحو موثری بهره‌برداری كند، قادر نیست هیچ چیز دیگری را توسعه بخشد.(تودارو،۴۷۳)ضعف اخلاق كاردركشوروخصوصا در بخش دولتی دغدغه بسیاری ازمسئولان ومدیران است. مقاله حاضر به مسئله اخلاق كارو ابعاد آن دردوبخش دولتی و خصوصی ذوب آهن اصفهان می‌پردازد.سوال اصلی آن است كه آیا خصوصی سازی صنایع توانسته است تاثیر معنی داری براخلاق كار پرسنل داشته باشد؟ داده‌های مورد استفاده ازنمونه ای به حجم ۱۴۴۷۵ نفر كه ۵۳۰۷ نفر دربخش خصوصی و۹۱۶۸ نفر دربخش دولتی مشغول به كار هستند گردآوری شده است.به منظورسنجش اخلاق كار از شاخصی استفاده شده است كه اخلاق كاررادرچهاربعدمادی ومعنوی اندازه گیری می كند. این شاخص مورد استفاده درتحقیقات سازمان بین المللی كار است. نتایج نشان می دهد كه خصوصی سازی بردوبعد مادی اخلاق كاریعنی دلبستگی وعلاقه به كار وهمچنین برپشتكاروجدیت دركارپرسنل موثر است اما برابعاد معنوی اخلاق كاریعنی روابط سالم انسانی و نیز روح جمعی ومشاركت دركارتاثیری ندارد. علاوه برآن، تاثیرمیزان حقوق و تحصیلات براخلاق كارمنفی است اما ارتباط مثبتی میان سنوات خدمت واخلاق كاروجوددارد. به نظرمی رسد كه توفیق درامرخصوصی سازی وافزایش اخلاق كار پرسنل نیازمند بسترسازیهای فرهنگی دراین زمینه است .

دیدگاه اندیشمندان ماركسیستی آن است كه ضعف اخلاق كارنتیجه ازخودبیگانگی نیروی كاردرجوامع صنعتی است.چراكه كاربرای كارگر امری خارجی است و او دركارخویش ارضا نمی شود. به نظرآنها صنعتی شدن جوامع باعث جایگزینی روابط ثانوی با روابط نخستین ودرنتیجه كاهش دلبستگی به كارشده است.سایراندیشمندان به تاثیرپیشینه تاریخی، ساختارسیاسی‌‌،مذهب و عرف جامعه براخلاق كار پرداخته اند.ازدیدگاه كاركردگرایان، كاریكی ازنهادهای اصلی نظام اقتصادی است واگرنظام اقتصادی رایكی ازچهارخرده نظام اساسی نظام اجتماعی محسوب كنیم،كاردركلیه فرایندهای اجتماعی تاثیرگذاروازسایرنهادهای اجتماعی ازجمله تعلیم وتربیت تاثیرپذیراست. نكته دیگری كه باید به آن توجه كرد تغییر دیدگاههای مسلط در زمینه جامعه شناسی و اقتصاد است. در حالی كه ماركس اقتصاد را زیر بنا و سایر تحولات را روبنا می‌دانست، متأخرین بر زمینه‌های فرهنگی به عنوان عامل ایجاد توسعه اقتصادی تأكید داشتند. اقتصاددانی مانند «هاگن» كلاً به این نتیجه می‌رسد كه شخصیت فرهنگی، اصلی‌ترین عامل ایجادتوسعه اقتصادی است. او تحولات اقتصادی را معلول تحول فرهنگی می‌داند و بیان می‌كند كه تحول اساسی و زیربنایی در فرهنگ جامعه به خودی خود باعث می‌شود كه اقتصاد از حالت ركود خارج شده و به رشد و توسعه برسد .

ازطرفی شیوه مدیریت تاثیربسزایی برسازمان تولیدواخلاق كاردارد.روشهای مطلوب به انگیزش افراد وافزایش اخلاق كاروبهره وری می انجامد. ورود به دنیای صنعتی ومدرن نیازمند تغییرات بنیادی دردیدگاههای مدیریت سنتی است.یكی ازراهكارهای تغییردرمدیریت كلان، خصوصی سازی صنایع است. پیچیده شدن معادلات اقتصادی داخلی وجهانی دولتها راوادار ساخته است تا به خصوصی سازی گرایش پیدا كنند .نكته قابل توجه آن است كه ایجاد تغییرات اقتصادی بدون درنظرگرفتن ملاحظات فرهنگی به نتایج نامطلوبی می‌انجامد.

● عوامل اجتماعی مؤثر بر اخلاق كار

درباره نظریات جامعه شناسی نظریه‌های ماركسیستی به طور غیر مستقیم اشاره دقیق‌تری به اخلاق كار دارند. در این نظریه‌ها چگونگی تولید به عنوان متغیر مستقل و از خودبیگانگی به عنوان متغیر وابسته مطرح هستند. اما از خودبیگانگی افراد می‌تواند تأثیر مستقیمی بر میزان علاقه، دقت، ‌مسئولیت، ابتكارومولد بودن داشته باشد. همان طور كه اشاره شد اخلاق كار قواعد و زمینه‌های برانگیزاننده و فعال شده تعهد ذهنی، روانی و فیزیكی فرد یا گروه است. مسلم است كه یك ذهن از خودبیگانه نمی‌تواند زمینه‌ای مناسب برای انگیزه و تعهدات اخلاقی و فیزیكی از خود بروز دهد. می‌توان رابطه میان این متغیرها را به صورت زیر نشان داد:

▪ كاهش اخلاق كار-- كاهش مسئولیت

▪ تعهد ذهنی و فیزیكی -- از خود بیگانگی

● صنعتی شدن جوامع و تاثیر آن بر اخلاق كار

صنعتی شدن، تغییراتی بنیادی در ساختار جامعه پدید می‌آورد؛.درنظام پیشه‌وری رابطه موجود بین كارگر و كارفرما شخصی بود و این رابطه ایجاب می‌كرد كه كارگر و كارفرما در مقابل یكدیگر دارای تعهدات و وظایفی گسترده‌تر از آنچه امروز انتظار می‌رود باشند. اما تولید كارخانه‌ای، در وضعیت اجتماعی همهٔ كارگران تغییرات اساسی به وجود آورد و بر مهارتهای پیشه‌ای و روابط كار اثر عمیقی گذاشت.بدین ترتیب، نیروی كار در یك كارگاه یا كارخانه‌ متمركز و محل زندگی و كار از یكدیگر جدا شد. كارگران بایستی از نظمی كه كارفرما اعمال می‌كرد، یعنی ساعات و سرعت كار منظم تبعیت می‌كردند و اگر چه از نظر حقوقی آزاد بودند ولی از نظر اقتصادی و اجتماعی وابسته و تابع بودند.

رابطه صنعتی شدن و اخلاق كار به صورت زیرقابل بیان است:

صنعتی شدن جایگزینی روابط ثانوی با روابط نخستین كاهش اخلاق كار كاهش دلبستگی به كار.

● تحصیلات و اخلاق كار

بالا رفتن تحصیلات كارگران باعث بالا رفتن انتظارات شده است. آنان هوش را موجب موفقیت خود می‌دانند، اخلاق كار را در پاداش جستجو می‌كنند و تحمل كاری كه در آن پیشرفتی نباشد، ندارند (شیعی، ۱۹۹۰). بنابراین، رابطه علی متغیرها به صورت زیر قابل بیان است:

كاهش اخلاق كار افزایش انتظارات افزایش تحصیلات

● سن و اخلاق كار

بالا رفتن سن نیروی كار و همچنین افزایش درصد زنان شاغل بر هنجارهای مرتبط با اخلاق كار تأثیر گذاشته است(ساهیل،۹۰). تأثیر متغیر سن بر اخلاق كار در اكثر تحقیقات انجام شده قبلی به صورت یك منحنی غیر خطی شبیه v است.

● عرف جامعه ایران و اخلاق كار

در جامعه ایران اكثریتی معادل ۸۱/۴ درصد اعتقاد دارند كه «روزی هر كس به قدر قسمت اوست» كه عامل مهمی در تضعیف اخلاق كار محسو ب می‌شود. ( محسنی ، ۴۰۴)

از دیگر باورهای غلط كه به كاهش اخلاق كار می‌انجامد اعتقاد به قضا و قدر است. ۸۹/۵ درصد ایرانیان به «تأثیر قضا و قدر در زندگی» اعتقاد دارند. (محسنی ، ۴۰۶) درمورد تأثیر این باور بر اخلاق كار ایرانیان تحقیق مستقلی انجام نگرفته است. اما تحقیقات مشابهی در آسیای شرقی در این باره صورت گرفته است. یكی از عوامل توفیق مردم كره در توسعه صنعتی وجود ارزشهای این جهانی (secular) است. در جای دیگر خانم كارمنسیتا (carmincita) به رابطه‌مداری كارگران اشاره كرده و می‌‌گوید در چنین وضعی كاركردن در محیطی با ضوابط و انضباط اجتماعی میسر نخواهد بود. به نظر او تقدیرگرایی باعث شده كه فیلیپینی‌ها به گذشت زمان خیلی توجه نكرده و در رعایت جداول زمانبندی كار طفره روند و به گذراندن بیهوده وقت پرداخته و فكر كنند كه خدا خودش همه كارها را درست خواهد كرد. (كارمنسیتا، ۱۹۹۵) چنین باورهای عرفی به كاهش اخلاق كار در ایران می‌انجامد.

● عوامل اقتصادی مؤثر بر اخلاق كار

عدم تناسب كار با دستمزد از مبرم‌ترین مسائل اقتصادی جامعه است كه به شدت انگیزه كار را در كاركنان تحت تأثیر قرار داده است. عمده‌ترین مشكلات از دیدگاه ایرانیان «تورم، نارسائیهای اقتصادی و بیكاری است» كه قریب ۶۱ درصد كل مشكلات از نظر پاسخگویان است (محسنی، ۴۳۶).

به نظر برخی در تاریخ معاصر یكی از دلایل سستی ایرانیان در مرحله اقدام و عمل، نفوذ خصیصه استفاده از درآمدهای نفتی در اندیشه مردم است. این ثروت كه بدون زحمت و كار به دست می‌آید باعث شده است كه اساساً كار و تلاش ارزشی نسبتاً نامعقول پیدا كنند. اسراف، بهره‌وری اندك و فقدان اخلاق كار و اتكاء به درآمد نفت آن چنان است كه انقلاب اسلامی هم نتوانسته است این اندیشه را از محیطهای كار و كانونهای مدیریتی جامعه دور سازد. رابطه میان نظریه‌های اقتصادی، فرهنگی و اخلاق كار به صورت زیر است:

تضعیف اخلاق كار اعتقاد به ثروت بدون تلاش د رآمدهای نفتی

● عوامل روانشناسی اجتماعی

یكی از ابعاد بسیار مهم اخلاق كار بعد روانشناختی آن است چرا كه اخلاق متغیری است كه آگاهی و اراده فردی نقش محوری در آن ایفا می‌كنند. بسیاری از اندیشمندان برای بهبود اخلاق كار بر نظریات رفتاری تأكید داشته‌اند. هرگاه فردی كار اخلاقی انجام داد و از سوی جامعه مورد تشویق قرار گرفت، احتمال انجام كارهای اخلاقی دیگر تقویت می‌شود تا جائی كه كار اخلاقی به صورت ارزشهای درونی درمی‌آید. به این ترتیب، برنامه ریزان كلان كشوری قادر خواهند بود اخلاق كار را در افراد جامعه درونی كنند. «مازلو» پنج دسته نیاز انسان را به صورت زیربیان می كند: فیزیولوژیك ، ایمنی ، اجتماعی ، احترام و خودشكوفایی. متاخرین به تاثیرنیازبه كسب موفقیت، نیازبه كسب قدرت ،نیازبه ایجاددوستی، انتظارو برابری براخلاق كارتاكیددارند.

مآخذ

۱- ام پوتی،جوزف، مدیریت بهره‌وری و شیوه‌های بهبود آن، ترجمه: عین ا.. علاء ۱۳۷۱ تهران

۲ - پركوپنكو، جوزف، مدیریت خصوصی‌سازی، مترجمان: حسین اكبری، در دانه داوری (دفتر سازمان بین‌المللی كار ((ILO، ژنو) ناشر: مركز پژوهشی آریانا، ۱۳۸۰ تهران

۳ - تودارو،مایكل، توسعه اقتصادی در جهان سوم، مترجم: غلامعلی فرجادی، انتشارات برنامه و بودجه، ۱۳۶۴.

۴ - چلبی، مسعود، بررسی تجربی نظام شخصیت در ایران، مؤسسه پژوهشی فرهنگ، ارتباطات، تهران ۱۳۸۱.

۵ - محسنی، منوچهر، بررسی آگاهی‌ها، نگرش‌ها و رفتارهای اجتماعی – فرهنگی در ایران، تهران، ۱۳۷۹

۶ -Carmincita , Easterti Zation , ۱۹۹۵

۷ -Holling worth , journal of family and consumer , sciences , Alexandria , sept ۲۰۰۲ , vol ۹۴ , Iss ۳ , Pg ۴۶

۸ -Jennifer. Sullivan careerbuilder on line : www. careerbuilder . com

۹ -Sheehy , J.w , Nework Ethic is Frightening , persandal journal , ۶۹(۶) , ۱۹۹۰

۱۰ -Sawhill , l . V . , Perspectives on women and work in America , Cambridge Mass: Mit press , ۱۹۷۴

۱۱ -Yankerlovich , D.۸ ۱mmerwahr , putting the work Ethic to work , Society , ۲۱(۲) , ۱۹۸۴

بهنام كاویان: كارشناس ارشد علوم اجتماعی

---