آیا واقعا این اندازه بد هستیم

انصاف حکم می کند که بگوییم فیلم «کتاب قانون» محصول مشترک یک «نیت خوب» و یک «اجرای بد» است در این فیلم قصد تهیه کننده آن بوده که به اسلام خدمت کند, اما متأسفانه به مسلمانان و به خصوص به ایرانیان مسلمان جفا شده است

انصاف حکم می‎کند که بگوییم فیلم «کتاب قانون» محصول مشترک یک «نیت خوب» و یک «اجرای بد» است. در این فیلم قصد تهیه‎کننده آن بوده که به اسلام خدمت کند، اما متأسفانه به مسلمانان و به‎خصوص به ایرانیان مسلمان جفا شده است.

فرصتی به‎دست آمد تا به تماشای فیلم «کتاب قانون» بنشینم و ضرورتی احساس شد تا یادداشتی در نقد آن بنویسم. تهیه کننده «کتاب قانون» آقای محسن علی‎اکبری است که پیش از این چند فیلم درباره «دفاع مقدس» و نیز فیلم‎های خوب «مریم مقدس» و «اصحاب کهف» را ساخته و اخیرا نیز مجموعه تلویزیونی خوش‎ساخت و دلنشین «نردبان آسمان» را از او مشاهده کرده‎ایم. کارگردان فیلم مازیار میری است و نقش اول بازیگر مرد را در آن، پرویز پرستویی بر عهده دارد.

«کتاب قانون» در حدود دو سال اجازه نمایش پیدا نمی‎کرد و اخیرا با تحولی که در مدیریت و مسئولیت‎های وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی حاصل شده، مجوز گرفته و در سینماهای کشور به نمایش درآمده است.

داستان فیلم به صورت خلاصه از این قرار است:

رحمان توانا (پرویز پرستویی) که سابقه حضور در جبهه نیز دارد، همراه با هیئتی در قالب یک مأموریت برای شرکت در یک جلسه مذاکره به بیروت می‎رود و در آن‎جا با یک خانم جوان مسیحی به‎نام «ژولیت خمسه» که صاحب یک رستوران است، آشنا می‎شود. این خانم زبان فارسی را آموخته و با ادبیات ایرانی، به‎ویژه اشعار حافظ آشنایی دارد و لفظ قلم صحبت می‎کند. این آشنایی به عشقی میان این دو مبدل می‎شود و با مسلمان شدن ژولیت و تغییر نام او به «آمنه»، به ازدواج منتهی می‎شود. «مرد ایرانی» همسر خارجی تازه‎مسلمان خود را به ایران می‎آورد و زندگی با او را در محیط ایرانی در کنار خانواده سنتی خود آغاز می‎کند و از این‎جا ماجرای اصلی فیلم و پیام آن شکل می‎گیرد. فیلم جنبه‎ها و جهات گوناگونی دارد که قابل بحث و بررسی است. ما توضیح می‎دهیم تنها به بحث درباره پیام اصلی فیلم بپردازیم و توجه خواننده این نقد و بینندگان فیلم را به این جنبه معطوف کنیم. «کتاب قانون» می‎خواهد تناوب اسلام حقیقی را با «رفتار مسلمانان» نشان دهد. رفتار غلطی که آکنده از جهل و تعصب و آلوده به خرافات و به نام دین در قالب «سنت» ظهور و بروزهای گسترده دارد. منبع و مأخذ اسلام حقیقی، «قرآن» است که «کتاب قانون» است و آمنه نومسلمان، اسلام خود را از آن گرفته و می‎خواهد براساس آن عمل کند. فاصله میان اسلام قرآنی و افکار و اعمال مسلمانان سنتی در چنین فضایی به نمایش گذاشته می‎شود. خانواده رحمان توانا با عروس خارجی تازه‎مسلمان خود دچار تعارض می‎شوند.

زندگی آن‎ها یکسره با دروغ و غیبت و تهمت و اسراف و کج‎فهمی و خرافات همراه است و آمنه امروزی و ژولیت دیروزی به همه این رفتارها با استناد به قرآن اعتراض می‎کند و با واکنش‎های غیرمنطقی خانواده شوهرش روبه‎رو می‎شود. همه اعضای این خانواده به استثنای یک دختر جوان (کوکب) که خواهر رحمان تواناست، با او دشمنی می‎کنند. اما آمنه با اسلام قرآنی خود تنها با خانواده شوهرش مشکل ندارد، بلکه با قصاب و بقال و میوه‎فروش محله هم مشکل دارد. کاسب‎های محله هم بی‎استثنا کم‎فروش و متقلب و بدجنس و حقه‎بازند و همه این بانوی نومسلمان مؤمن به اسلام حقیقی را که با امر به معروف و نهی از منکرهای خود از آن‎ها انتقاد می‎کند، از خود می‎رانند. می‎توان گفت که در بطن اندیشه‎ حاکم بر فیلم «کتاب قانون» اندیشه قابل فهم و نیت پاک و مقدسی وجود داشته که همانا نقد رفتار عامه مردم در ترازوی اسلام و قرآن بوده است. علی‎اکبری در دفاع از فیلمی که ساخته می‎گوید:

«اگر روزی سلمان فارسی تازه مسلمان شده در کنار حضرت رسول(ص)، حتی نزدیکان پیامبر را براساس کتاب ا... نقد می‎کرد، صحابه باید ناراحت می‎شدند که چرا یک ایرانی قوم عرب را به مسخره گرفت و ما را موعظه می‎کند؟»

اما باید گفت این فکر خوب و این نیت پاک، خوب اجرا نشده و فیلم «کتاب قانون» عیب‎های اساسی دارد. مهمترین عیب این فیلم سیاه دیدن یک طرف و سفید دیدن طرف دیگر است. البته سفید دیدن ژولیت یا آمنه به خودی خود عیب نیست، اما فیلم در بیان کج‎اندیشی‎ها و کج‎رفتاری‎های خودی‎ها دچار افراط غیرقابل‎قبولی شده است. این افراط سبب شده تا کتاب قانون از جانب مسلمانان ایرانی، تصویری سیاه و کاملا منفی ترسیم کند. در این فیلم همه بد عمل می‎کنند. رییس هیئت اعزامی ایران به لبنان و رفیق رحمان توانا، مظهر یک مسلمان عقب‎مانده و مرتجع و کج‎فهم است که با ناراحتی و حتی بدجنسی‎های خود به آمنه جفا می‎کند و ابروی مسلمانی را می‎برد. زن‎ها و کسبه محل هم، همه بدجنس و نادان و خرافاتی‎اند. دل‎سوزی‎های کوکب برای آمنه هم تأثیری در تحلیل این سیاه‎نمایی ندارد. حتی خود «رحمان توانا» هم که آمنه در اثر عشق به او مسلمان شده است، با همسرش همراه نیست و از او دفاع نمی‎کند، بلکه اسیر وسوسه‎های دیگران می‎شود و با آمنه نامهربانی می‎کند. بیننده ایرانی «کتاب قانون» حتی باید از خود بپرسد، آیا ما واقعا این اندازه بد هستیم که یک خانم جوان مسیحی که بعد از عشق به یک مرد ایرانی مسلمان شده و معلوم نیست اسلام را از چه کسی و به راهنمایی کدام معلم و مرشدی فراگرفته، می‎آید و معلم همه ما می‎شود و همه ما در امتحان او مردود می‎شویم؟

اما این‎که بسیاری از ما اسلام را چنان‎که هست نمی‎شناسیم، تردیدی نیست و در این‎که بسیاری از ما برخلاف ادعای مسلمانی، رفتار و کرداری غیراسلامی داریم نیز تردیدی نیست. همچنین باید قبول کرد که هیچ عیبی ندارد که یک تازه‎مسلمان از اسلام چیزهایی بفهمد که ما از آن غافل مانده‎ایم. چنان‎که مولانا نیز گفته است:

بهتر آن باشد که سر دلبران/ گفته آید در حدیث دیگران

این‎ها جنبه‎های مثبت و محاسن قابل‎فهم و قابل‎قبول فیلم «کتاب قانون» است. اما آن‎چه مایه تعجب و تأسف است، تصویری است که از جامعه ما، آن‎ هم سی سال بعد از پیروزی انقلاب اسلامی در این فیلم ترسیم می‎شود. اگر یک غیرایرانی ناآشنا با ایران، این فیلم را ببیند، از خود خواهد پرسید آیا این مردم با چنین درک غلط و کج و معوجی از اسلام، توانسته‎اند در کشورشان به نام «اسلام» انقلاب کنند و جمهوری اسلامی ایجاد کنند. آیا این مردم برای چنین فرهنگ زشت و مشمئزکننده‎ای چندصدهزار شهید و جانباز و ایثارگر تقدیم کرده‎اند؟

انصاف حکم می‎کند که بگوییم فیلم «کتاب قانون» محصول مشترک یک «نیت خوب» و یک «اجرای بد» است. در این فیلم قصد تهیه‎کننده آن بوده که به اسلام خدمت کند، اما متأسفانه به مسلمانان و به‎خصوص به ایرانیان مسلمان جفا شده است. جا داشت در کنار این‎همه رفتار منفی و سیاه‎نمایی افراطی، نمونه‎هایی روشن و جذاب از حقایق و واقعیت‎های ایران اسلامی هم آورده می‎شد تا پیام «کتاب قانون» پیام یأس و ناامیدی نباشد. بی‎گمان این واقع‎بینی می‎توانست فیلم را جذاب‎تر و موثر‌تر کند.

هفته‌نام پنجره

دکتر غلامعلی حدادعادل