تجربه مصر در سدسازی و حفظ میراث فرهنگی

در ایران طراحان و مجریان نوین سازی, بزرگ ترین آسیب رسانندگان به میراث فرهنگی تلقی می شوند مقایسه عملكرد آنان با سایر برنامه ریزان توسعه در جهان و خصوصاً جهان سوم بیانگر سطح دركشان از نوین سازی و مفاهیم شكل دهنده آن است

در ایران طراحان و مجریان نوین‌سازی، بزرگ‌ترین آسیب‌رسانندگان به میراث فرهنگی تلقی می‌شوند.

مقایسه عملكرد آنان با سایر برنامه‌ریزان توسعه در جهان- و خصوصاً جهان سوم- بیانگر سطح دركشان از نوین‌سازی و مفاهیم شكل‌دهنده آن است.

تجربه نجات یادمان‌های «نوبیه» به هنگام احداث سد آسوان می‌تواند نمونه خوبی در این خصوص باشد. هنگامی كه در سال ۱۹۵۴ دولت مصر به منظور رشد و نوسازی اقتصادی كشور، كار احداث سد مرتفع آسوان را آغاز كرد، معلوم شد كه ده‌ها معبد و محوطه باستانی در منطقه نوبیه به زیر آبهای دریاچه مصنوعی پشت سد خواهد رفت. نوبیه كه بخشی از آن در مصر و بخشی دیگر در سودان واقع شده است، در دوره باستان صحنه عظیم فعالیت‌های معماری به ویژه ساختمان معابد، استحكامات و برج  و باروها برای نگهداری راه‌های تجاری و حفاظت از مرزها بود و بدین‌سان تعداد غیر قابل شمارشی از منشورهای سنگی، كنده‌كاری‌ها، كتیبه‌ها و مدارك به جا مانده از گذشته هنوز در زیر خاك قرار داشتند. مهم‌ترین این آثار معابد «ابوسیمبل» در جنوب سودان و معابد جزیره «فیلای» در نزدیكی آسوان بودند كه در صورت احداث سد به زیر آب می‌رفتند. مصر و سودان هر دو از نجات یادمان‌های نوبیه عاجز بودند، بنابراین در سال ۱۹۵۹ به یونسكو روی آوردند و از این سازمان درخواست كمك‌های مالی، فنی و علمی كردند، یونسكو به این درخواست پاسخ مثبت داد و با فراخوان به همه دولت‌ها و سازمان‌های عمومی و خصوصی و تمام منابع بالقوه، پشتیبانی در فراهم آوردن كمك‌های مالی نجات آثار تاریخی نوبیه را آغاز كرد. در یك پروژه سه مرحله‌ای ابتدا ثبت جامع یادمان‌های نوبیه در دستور كار قرار گرفت و سپس طی یك بررسی باستان‌شناسی با حضور بیش از ۷۰ هیات باستان‌شناس از ۲۵ كشور جهان، فهرستی از تمام مناطق و محوطه‌های تاریخی كه قرار بود زیر آب بروند، تهیه شد. آنگاه عملیات نجات بیش از ۲۰ معبد در نوبیه مصر و سودان و معابد فیلای و صدها اثر دیگر آغاز گردید. بر این اساس دو معبد ابوسیمبل پیاده شده و در همان محوطه بر زمینی ۶۰ متر بلند‌تر از موقعیت اصلی، زیر یك گنبد رفیع مصنوعی بازسازی شدند. این كار تا سال ۱۹۶۷ به طول انجامید.

معابد فیلای نیر با همكاری شركت‌های مصری و ایتالیایی پیاده و در جزیره دیگری به نام «اجیكلیا» هم دوباره‌سازی شدند. افزون بر این بیش از ۲۷ معبد، چندین نمازخانه، سنگ‌های یادبود و كنده‌كاری‌ها نیز توسط دولت‌های مصر، آلمان فدرال و فرانسه با شیوه یاد شده از خطر نابودی نجات پیدا كردند. تكمیل موفقیت‌آمیز پروژه با جشن‌های بزرگی در سال ۱۹۸۰ همراه گردید.

اكنون این تجربه پیش روی كسانی است كه با اقدام‌های خود آثار چند هزار ساله كشور را در معرض نابودی قرار داده‌اند. امروز نه هیچ یك از برنامه‌های عمرانی آنها نظیر كشیدن چند خیابان، بلوار و استخراج معدن گچ و احداث پل و خط آهن؛ ارزش، گستردگی و اهمیت سد عظیم آسوان را دارد و نه حفظ آثاری چون پاسارگاد به اندازه نجات ده‌ها اثر تاریخی نوبیه دشوار و هزینه‌بر است.

ایران امروز نیز بی‌تردید ثروتمند‌تر از مصر و سودان در دهه‌های ۶۰ - ۱۹۵۰ می‌باشد. از این گذشته تكنولوژی در سال۲۰۰۷ به افق‌هایی دست یافته كه قابل قیاس با تكنولوژی چهار یا پنج دهه پیش‌تر نیست. با این حال باید به نظاره نشست و اقدام‌های آتی برنامه‌ریزان توسعه در ایران را ملاحظه كرد. در شرایط كنونی هر عملی كه از آنان سرزند، نشان می‌دهد كه آیا مدرنیته را به منزله مرحله ای از فعلیت بخشیدن دوباره به الگوها و روابط و نمادهای سازنده صورت و معنی فرهنگ تلقی می‌كنند یا سقف خود و توانشان تنها به آن پایه است كه در زمین‌های بكر و خالی، شهرك و مناطق حومه‌نشین بر پاسازند و با نادیده گرفتن تجربه‌های گذشته همه چیز را از نو شروع كنند؟!