نگاهی به روابط روسیه و تاجیکستان

تاجیکستان در دوران اتحاد شوروی یکی از جمهوریهای ۱۵ گانه این کشور بود که مردم مسلمان آن همانند سایر کشورهای آسیای مرکزی برغم محدودیتهای سیاسی, فرهنگی و دینی, بیش از ۷۰ سال در چارچوب مقررات نظام کمونیستی زیستند

تاجیکستان در دوران اتحاد شوروی یکی از جمهوریهای ۱۵ گانه این کشور بود که مردم مسلمان آن همانند سایر کشورهای آسیای مرکزی برغم محدودیتهای سیاسی، فرهنگی و دینی، بیش از ۷۰ سال در چارچوب مقررات نظام کمونیستی زیستند. به گزارش ایرنا، مردم تاجیکستان که در دوران اتحاد شوروی هویت فرهنگی و دینی خود را در حد امکان حفظ کرده بودند با فروپاشی شوروی و نظام کمونیستی در سال ۱۹۹۱ میلادی بیرق استقلال را برافراشتند. روسیه در پی اعلام استقلال جمهوری تاجیکستان بعد از جمهوری اسلامی ایران دومین کشوری بود که تاجیکستان مستقل را به رسمیت شناخت و به گشایش سفارت خود در این کشور اقدام کرد. روسیه در جریان درگیریهای سیاسی و مسلحانه در تاجیکستان که پس از اعلام استقلال بروز کرد، با استفاده از اهرمهای نظامی خود در قلمرو این کشور، از نیروهای موسوم به «جبهه خلق » که در مقابل اتحاد مخالفان دولت شامل احزاب و گروههای اسلامگرا و دمکرات ها قرار داشت بطور آشکار حمایت می کرد. تاجیکستان در آن زمان ارتش ملی و همچنین نیروی مرزبانی نداشت و مرزبانان روس در مرزهای این کشور با افغانستان و چین مستقر بودند و روسیه علاوه بر آن با استقرار واحدهای لشکر ۲۰۱ در پایگاه نظامی خود در تاجیکستان به پشتیبانی از دولت وقت این کشور پرداخت. کارشناسان سیاسی تاجیک معتقدند که روسیه در پشت صحنه حامی اصلی امامعلی رحمان رئیس جمهوری تاجیکستان بوده و در پیروزی و به قدرت رسیدن وی نقش اساسی داشته است.

تشدید درگیریهای مسلحانه بین نیروهای دولتی و مخالفان باعث مهاجرت یک میلیون و ۵۰۰ هزار نفر از جمعیت تاجیکستان به کشورهای دیگر از جمله روسیه شد. در دوران شوروی سابق زبان روسی بعنوان زبان معاشرت و برقراری ارتباط بین اقوام این جامعه مطرح بود و هر فردی که از ۱۴ جمهوری دیگر اتحاد شوروی به تاجیکستان می آمد مبلغ این زبان می شد. افرادی که زبان روسی را می دانستند در تاجیکستان نیز جایگاه خاصی داشتند و امکان یافتن شغل برایشان آسان تر بود. چنین بنظر می رسد که آن زمان برخی از موانع و محدودیتها در برابر مردم محلی از سوی نمایندگان اقوام غیر روس که از سایر جماهیر اتحاد شوروی پیشین به تاجیکستان آمده بودند ایجاد شده است زیرا این اقوام در لباس حامیان فرهنگ و زبان روسی از جایگاه خود در این کشور برای تقویت حضور خود تلاش می کردند. هرچند فروپاشی اتحاد شوروی سابق در ۱۷ سال پیش و اعلام استقلال تاجیکستان برخی از زمینه های همکاری این کشور با روسیه را از بین برد ولی روابط دوجانبه آنان را قطع نکرد.

تاجیکستان در سالهای بعد از استقلال با روسیه حدود ۲۰۰ سند همکاری در زمینه های مختلف به امضا رساند که در آنها شرایط تازه و چشم انداز روابط تعریف شده است. دو کشور علاوه بر این در چارچوب سازمانهای منطقه ای مانند سازمان همکاری شانگهای، جامعه کشورهای مستقل مشترک المنافع (همسود) و سازمان امنیت دسته جمعی همکاری دارند. مقامات تاجیکستان با اشاره به روابط تنگاتنگ دو کشور همواره روسیه را از شرکای راهبردی کشورشان می دانند. کارشناسان تاجیک دیدار رسمی چهار سال قبل ولادیمیر پوتین رئیس جمهوری سابق روسیه از تاجیکستان را برای تقویت روابط دو جانبه مهم ارزیابی کرده اند.اگرچه در مدت چهار سال گذشته در اجرای برخی از توافقات بدست آمده هیچ پیشرفتی حاصل نشده و بالعکس چندی از آنها از جمله ساخت نیروگاه «راغون » و بازسازی کارخانه آلومینیوم تاجیکستان از سوی شرکت «روس آل » لغو شد ولی در مجموع این سفر برای هر دو کشور حایز اهمیت تلقی شد. در پی این سفر بود که میزان مبادلات تجاری دو کشور رو به افزایش گذاشت و در سال گذشته میلادی به بیش از ۷۰۰ میلیون دلار رسید این در حالی است که چین از همسایگان تاجیکستان که امکان بیشتر صادرات کالا به این کشور را دارد در سال گذشته تنها حدود ۵۰۰ میلیون دلار مبادلات تجاری با این کشور داشته است.

برخی از کارشناسان تاجیک معتقدند که سفررسمی شهریور ماه گذشته «دیمیتری مدودف » رئیس جمهوری روسیه به تاجیکستان همزمان با برگزاری اجلاس سران سازمان شانگهای در دوشنبه نیز در چشم انداز روابط دو کشور تاثیر مثبت خواهد گذاشت. روسیه و چین از کشورهای اصلی سرمایه گذار در اقتصاد تاجیکستان محسوب می شوند و علاوه براین روسیه از کشورهای مهم در پذیرش سیل مهاجران جویای کار تاجیکستان است. براساس آمارهای رسمی سالانه بیش از ۵۰۰ هزار و طبق آمارهای غیررسمی یک میلیون نفر از جمعیت تاجیکستان برای کار کردن به روسیه می روند. بانک ملی تاجیکستان سالانه میزان درآمد وارده مهاجران تاجیک مشغول کار در روسیه را نزدیک دو میلیارد دلار اعلام کرده که از سقف بودجه سالانه دولت تاجیکستان بیشتر است. روسیه سندی را در زمینه تاسیس پایگاه نظامی با تاجیکستان به امضا رساند و بر پایه توافق دیگر ۳۰۰ میلیون دلار بدهی تاجیکستان را بخشید. به گفته کارشناسان تاجیک، روسیه همزمان با وعده همکاری و سرمایه گذاری دو میلیارد دلاری در بخش انرژی تاجیکستان، مرکز الکترونیک نظارت فضایی معروف به «اوکنو» را صاحب شد. این مرکز که کار نظارت و تحقیق در مورد پرتاب موشکی در منطقه را برعهده دارد در دوران اتحاد شوروی ساخته شده است و هرگز فعالیت دایمی خود را تعطیل نکرده است. «برات یوسفی » از کارشناسان سیاسی تاجیک، حفظ روابط با روسیه را از ضرورتهای زمانی تاجیکستان خواند و گفت: صرف نظر از برخی بحثهای موجود، این روابط باید بر اساس اصل همکاری،احترام متقابل و حقوق برابر باشد.

وی افزود: روسیه طی چند سال گذشته با امضای اسناد همکاری با تاجیکستان به اهداف خود در این کشور رسید ولی تاجیکستان هنوز نتوانسته است آن چه را که از روسیه می خواست دریافت کند. وی گفت: پایگاه نظامی روسیه در تاجیکستان با پایین ترین میزان هزینه اجاره در تاجیکستان فعال است و مرکز تحقیقات موشکی اوکنو نیز با پرداخت ۲۵۰ میلیون دلار در اختیار روسیه قرار گرفته است. وی اجرای توافقنامه دوجانبه با شرکت آلومینیوم روسیه در مورد تکمیل نیروگاه راغون و بازسازی کارخانه آلومینیوم سازی تاجیکستان توسط شرکت روسی « روس آل » را از جمله توقعات طرف تاجیکستان دانست که تاکنون عملی نشدند. یوسفی اضافه کرد: در واقع از دو میلیارد دلار پولی که روسیه در چهار سال قبل با امضای توافقات برای سرمایه گذاری در بخش صنایع و انرژی تاجیکستان وعده کرده بود میزان ناچیزی به این کشور وارد شده است. دکتر «محمدی مقیم اف » استاد دانشگاه ملی تاجیکستان نیز مناسبات روسیه با تاجیکستان را یک جانبه و بیشتر به سود روسیه ارزیابی کرد و گفت: بر اساس توافقات بدست آمده که در ابتدا خیلی پر سروصدا بود، روسیه برای مهاجران تاجیک باید حقوق برابر با اتباع خود را وضع می کرد که این وعده عمل نشده باقی ماند.

وی افزود: این حالت در بسیاری از موارد بعلت تکمیل نبودن اسناد به امضا رسیده بین دو کشور بوقوع پیوسته و لازم است در برخی از توافقات قبلی دو کشور تجدیدنظر شود. «شاکرجان حکیم اف » یک کارشناس دیگر مسائل سیاسی گفت: روسیه چه در گذشته و چه امروز هنگام تعیین جایگاه کشورهای آسیای مرکزی بیشتر به ازبکستان تکیه می کند. وی افزود: فقط یک مدت کوتاه زمانی که ازبکستان با آمریکا روابط خوبی داشت و تاشکند پایگاه «خان آباد» در شهر ترمذ واقع در مرز با افغانستان را در اختیار هواپیماهای نظامی آمریکا گذاشته بود روسیه به سمت تاجیکستان چرخش داشت ولی در حال حاضر مسکو و تاشکند زمینه های تازه گسترش روابط را بین خود فراهم کرده اند. وی گفت: بعد از بازگشت ازبکستان به سازمانهای منطقه ای که روسیه در آنها نفوذ دارد از جمله عضویت این کشور در سازمان همکاری شانگهای، سازمان همکاری اقتصادی اوراسیا و پیمان امنیت دسته جمعی جامعه کشورهای مستقل مشترک المنافع (همسود) موقعیت و جایگاه تاجیکستان در نزد مسکو تضعیف شد. در این میان برخی از تحلیلگران تاجیک نیز بر این باورند که روسیه به جز توجه به تاجیکستان و منافع این کشور، راه دیگری ندارد برای این که در صورت نادیده گرفتن جایگاه تاجیکستان نمی تواند موضع و نفوذش را در آسیای مرکزی حفظ کند. «سیف الله صفراف »معاون رئیس مرکز تحقیقات راهبردی ریاست جمهوری تاجیکستان نیز گفت: عضویت تاجیکستان در جامعه همسود و سازمان همکاری شانگهای برای حفظ منافع این کشور کافی است و هرگونه تغییرات و پیشرفتهای دیگر در روابط سیاسی و اقتصادی به خود این کشور مربوط است.

وی افزود: تاجیکستان سیاست درهای باز را اعلام کرده است و بر پایه آن با همه کشورها روابط همسان و برابر خواهد داشت و روسیه نیز یکی از کشورهایی است که ما آماده همکاری تنگاتنگ و نزدیک با آن هستیم. وی گفت: مشترکات فراوان سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و وجود زمینه رفت و آمد آسان به روسیه موجب نزدیکی این کشور به مردم تاجیکستان شده است. امامعلی رحمان رئیس جمهوری تاجیکستان هم اخیرا در سومین نشست بین المجالس دو کشور گفت: هرچند روابط تاجیکستان و روسیه در سطح بالایی قرار دارد ولی هنوز ظرفیتهای فراوان برای گسترش و تعمیق روابط و همکاریهای دوجانبه وجود دارد. وی طرح ساخت نیروگاه سنگتوده ۱ تاجیکستان توسط روسها را که به مرحله نهایی رسیده است از نمونه های خوب همکاری سازنده و موثر دو کشور در دوران بعد از استقلال تاجیکستان ذکر کرد و گفت: هم اکنون بیش از ۲۰ درصد مبادلات خارجی تاجیکستان با روسیه انجام می شود و این میزان رو به افزایش است. وی اضافه کرد: همچنین حدود ۶۰ درصد سرمایه گذاری خارجی انجام شده از سوی جامعه جهانی در تاجیکستان به روسیه تعلق دارد و بخش عمده این سرمایه گذاری طی سال جاری میلادی عملی شده است. رئیس جمهوری تاجیکستان درعین حال سطح همکاریهای دو کشور در برخی زمینه ها از جمله بخش کشاورزی را ناکافی خواند و گفت:ما تاکنون فقط به تشکیل نمایشگاهها و فروش محصولات این بخش مشغول بودیم و هیچ طرح مهم مشترکی برای بهبود وضعیت کشاورزی تاجیکستان اجرا نشده است. بر اساس آمارهای رسمی، میزان مبادلات کالا بین روسیه و تاجیکستان در ۹ ماه سال جاری میلادی بیش از ۸۶۴ میلیون دلار بوده که ۸۸ میلیون دلار آن سهم صادرات تاجیکستان به روسیه است.