شاه کلیدی برای شعر بیدل

یکی از کتاب هایی که این اواخر پا به گسترهٔ بیدل پژوهی گذاشته, کلیدِ درِ باز اثر محمد کاظم کاظمی شاعر و پژوهشگر افغانستانی است

یکی از کتاب هایی که این اواخر پا به گسترهٔ بیدل پژوهی گذاشته، کلیدِ درِ باز اثر محمد کاظم کاظمی شاعر و پژوهشگر افغانستانی است. این کتاب‌، در ۳۵۰ صفحه از سوی انتشارات سوره مهر در تهران به چاپ رسیده است‌. تاریخ انتشار آن ۱۳۸۷ است، ولی به نظر می‌رسد که در سال ۱۳۸۸ به مرحلة توزیع رسیده باشد. این دومین کتاب مستقل محمدکاظم کاظمی دربارة میرزا عبدالقادر بیدل است. کتاب قبلی، «گزیدة غزلیات بیدل» بود که در سال ۱۳۸۶ توسط نشر عرفان چاپ شد.

● معرفی اجمالی اثر

پیش از هر چیز، باید سیمای کلی کتاب را بازنماییم. نویسنده در یادداشتی در آغاز کتاب ضمن آن که به ساختار اثر اشاره کرده، مخاطبان اصلی کتاب را علاقه‌مندان بیدل و نه منکران او دانسته است. آقای کاظمی مدّعی است که در این کتاب جوانب و انواع ابهام در شعر بیدل دسته بندی شده و برای گشودن گره‌های هر دسته، روش خاص آن پیشنهاد شده است.

از مقدمه که می‌گذریم، کتاب شامل دو قسمت «کلیدِ درِ باز» و «در خانة آیینه» است. بخش نخست کتاب خود هشت بخش مستقل را در بر گرفته است. در این بخش بیشتر به دشواری های شعر بیدل پرداخته شده و از بحث در جوانب هنری و بلاغی شعر شاعر پرهیز شده است. در اولین نوشته، با عنوان «تمهید» (صص ۱۷-۲۷) آقای کاظمی به دسته‌بندی غزل های بیدل به لحاظ دشواری و ابهام پرداخته، آن ها را به چهار دسته تقسیم کرده است. «اندیشه و عرفان» (صص ۲۹-۳۵) دیگر بخش کتاب است که در آن نویسنده به دسته‌بندی غزل ها از نظرگاه اندیشه پرداخته است. به همین ترتیب در ادامة کتاب مبحثی با عنوان «تخیّل و نازک خیالی» (صص۳۷-۶۶) آمده است. این نوشته حول محورهای «عناصر زمانة بیدل»، «تصویرهای تازه»، «نازک‌خیالی»، «تصویرهای مدرن»، «شبکة ارتباط ها»، «تصویرهای اصلی و فرعی» گردش می کند. بخشهای دیگر کتاب به ترتیب عبارت‌اند از «مضمون سازی و مضامین غریب» (صص ۶۷-۷۶) و «عوامل زبانی ابهام» (صص۷۷-۱۵۶) که این دومین، به لحاظ حجم بیشترین قسمت بخش نخست کتاب را به خود اختصاص داده است. در این قسمت ابهام ها در نظام واژگانی و ساختار جملات بررسی گردیده است، «نارسایی های رسم الخط» (صص ۱۵۷-۱۶۶) و «نادرستی نسخ»(صص۱۶۷-۱۷۳) دیگر بخش های کتاب می باشند. بخش نخست کتاب با «پایانه» (صص ۱۷۵-۱۷۷) پایان می پذیرد که نویسنده در آن باری دگر عوامل ابهام را به صورت فشرده بیان نموده است.

در بخش دوّم (در خانة آیینه)، ۱۳ غزل بیدل شرح و توضیح شده است. غزل های گزینش شده، در عین دشواری نسبی، از جملة شعر های خوب بیدل به شمار می آیند. این بخش با یادداشتی (صص ۱۸۱ و ۱۸۲) از مؤلّف آغاز شده که در آن به روش شرح و معیار گزینش غزل ها اشاره شده است. غزل های شرح شده در ادامه (صص ۱۸۳-۳۴۶) آمده اند. شیوة شرح آقای کاظمی بدین صورت است که ابتدا متن کامل غزل درج می شود و سپس ابیات به صورت تک تک شرح و معنی شده اند. «کتابنامه» (صص۳۴۷ و ۳۴۸) و «نامنامه» (صص ۳۴۹ و ۳۵۰ ) بخش های پایانی کتاب می باشند.

● ارزیابی کتاب

به عنوان برترین خوبی کتاب، باید از گرفتار نیامدن نویسنده در گرداب زندگی و شرح احوال شاعر یاد کرد، پدیده‌ای که می توان آن را آفت بیدل‌پژوهی به حساب آورد و تا کنون نیز این آفت مجال بررسی دیگر جنبه ها پیرامون بیدل و شعر او را کمتر فراهم کرده است.

عنوان اصلی کتاب ترکیبی پارادوکسی برگرفته از شعر بیدل است (در دست ما کلیدِ درِ باز داده اند). به نظر می رسد که این عنوان از رسایی و شفافیت چندانی برخوردار نیست. به استثناء قسمت دوم، تقریباً تمام کتاب به عوامل پیچیدگی و ابهام در شعر بیدل اختصاص یافته است و نویسنده کوشیده است که کلید این دشواری ها را به دست دهد. با این حال اندکی سخت است که بپذیریم همة شعر این شاعر به سان درهای باز است (البته نویسنده نیز چنین ادعایی نکرده است). به هر روی، این نقیصه اگر بتوان چنین نامی بر آن گذاشت، به کمک عنوان فرعی (رهیافت‌هایی در شعر بیدل) جبران شده است.

از ویژگی‌های مثبت این کتاب باید به مستند بودن سخنان نویسنده با اشعار بیدل یاد کرد، هر چند نشانی ابیات ذکر نشده است و این اندکی از ارزش اثر کاسته است. اطّلاعات نویسنده در باب بسامد واژه ها و همچنین اصطلاحات وتعابیر مختلف به کار رفته در شعر بیدل به راستی ستودنی است.

اگر کسی با نوشته های آقای کاظمی پیش از این در نشریات ایران محشور بوده باشد، بخشی از مطالب کلید در باز را آشنا خواهد یافت. این مباحث، به صورت پراکنده این جا و آن جا طرح شده بود، با این تفاوت که در کتاب مورد بحث جنبة تحقیقی بیشتری یافته، مثال ها افزون تر شده، و در کل، مطلب تخصصی‌تر و پرورده‌تر ارائه شده است.

در این میان مواردی نیز به چشم می آید که پیش از این از سوی دیگر افراد مطرح شده است، مانند بحث ترکیب‌سازی در بخش عوامل زبانی ابهام که در کتاب شاعر آینه ها از دکتر شفیعی کدکنی طرح شده است و یا موضوع عناصر زمانة بیدل که در کتاب گزیدة اشعار بیدل (فرهنگ کاوش، ۱۳۷۹) به تفصیل در مورد آن سخن به میان آمده است.

گذشته از این به نظر می رسد مبحث «عناصر زمانة بیدل» (صص ۴۰-۴۵) که در میان مطالب بخش «تخیل و نازک‌خیالی» مطرح شده، در جای خودش ننشسته است. اگر این مطلب با مبحث «فرهنگ زبانی مردم» (صص ۷۸-۹۱) در بخش «عوامل زبانی ابهام» یکجا طرح می شد، دسته‌بندی دقیق‌تری مراعات شده بود. برخی ناهماهنگی ها نیز در این فصل به چشم می آید. به طور مثال پس از آن که عوامل زبانی ابهام به چهار دسته و هر کدام از دسته ها خود نیز به شاخه هایی خردتر تقسیم شده است. در این میان هیچ کدام از این زیر شاخه ها شماره گذاری نشده اند جز آخرین دسته و آن هم به صورتی نادرست.

در بخش «اندیشه و عرفان» نویسنده تنها از تأثیر گذاری عرفان نظری اسلامی بر بیدل یاد کرده و از عرفان هندی و پانته ایزم ودانتایی که بیدل با آن آشنا بوده و تأثیرات آن را در کلام او مشهود است، هیچ یاد نکرده است. (رک: عبدالقادر بیدل دهلوی).

بخش دوّم کتاب پیش از این به صورت پیاپی در مجلّة شعر (از شمارة ۳۷ تا ۵۲، تابستان ۱۳۸۳ تا تابستان ۱۳۸۶) به نشر رسیده بود، که در این جا همان مطالب البتّه با یک بازنگری گردآوری شده است. چه خوب بود در هر مورد نشانی قبلی چاپ این مطالب در پانویس صفحه یا جایی دیگر می آمد. ترتیب تاریخی نشر این سلسله شرح ها در مجله، روشن نیست که به چه دلیلی در کلید در باز رعایت نشده است. جای آن داشت که در این مورد نیز توضیحی می آمد.

● عیب می جمله بگفتی هنرش نیز بگو

اکنون که سخن به این جا رسید و از برخی مشکلات کم اهمیت کتاب یاد کردیم بی انصافی است که از خوبی‌های فراوانش یاد نکنیم. به جرأت می توان گفت تا کنون در گسترة بیدل پژوهی اثری چون «کلید در باز» نداشته‌ایم که به صورت اختصاصی با چند نوشتار مستقل به عوامل ابهام در شعر بیدل پرداخته باشد و تا حدود زیادی در شناخت این عوامل توفیق یافته باشد. زحمات نویسنده در شرح دقیق ابیات و دسته‌بندی عوامل پیچیدگی در شعر بیدل قابل ستایش است.

نثر کتاب نثری ساده و روان است و مناسب مباحث مطرح شده در آن می باشد. به لحاظ کتاب‌آرایی این اثر از کیفیت خوبی برخوردار است. به طور نمونه باید از نبود اشتباهات تایپی و مطبعی (تا آن جا که من مطالعه کردم) یاد کرد و این سزاوار تحسین است.

در مجموع به نظر می رسد دو دهه اندوخته‌های مؤلف گرامی این کتاب در گسترة بیدل‌پژوهی با نشر کلیدِ درِ باز، تبدیل به شاه‌کلیدی شده که به وسیلة آن برخی قفل‌های شعر بیدل را می توان گشود، شاه‌کلیدی که نویسنده اکنون کریمانه در اختیار دیگر بیدل دوستان گذارده است.

خلیل الله افضلی