پدیده تک فرزندی مثل شمشیر دولبه است

مصاحبه با لیلا چراغ ملایی, کارشناس ارشد عمومی

تک‌فرزندی از دستاوردهای دنیای صنعتی است که به کشورهای درحال توسعه نیز راه پیدا کرده است. رواج آن نیز در یک دهه اخیر در جامعه ما آغاز شده که متاسفانه به دلیل بی‌توجهی به شیوه‌های صحیح تربیتی و برنامه‌ریزی‌های غلط، پیامدهای غیرقابل جبرانی را به بار می‌آورد. یافته‌های جدید دانشمندان حاکی از آن است که تک‌فرزندان اگر مورد تربیت صحیح قرار گیرند نسبت به چند فرزندان، فرزندانی شادتر هستند، همچنین موفقیت‌های بیشتری را کسب می‌کنند و در زندگی‌شان کمتر دچار مشکلات روحی و روانی می‌شوند. همچنین سایر اختلالات رفتاری در چندفرزندان بیشتر است. به طور کلی تک‌فرزندها رضایت بیشتری از زندگی خود دارند. اما ناگفته نماند در پدیده تک‌فرزندی نباید یک دیدگاه مطلق وجود داشته باشد بلکه تربیت تک‌فرزند مانند یک شمشیر دولبه است که هم مزایا و هم معایب خاص خود را دارد. عواملی که خانواده‌ها را به سمت تک‌فرزندی برده‌اند شامل:

۱) کنترل جمعیت: کره‌زمین از جمعیت لبریز شده و آمار جهانی نشان‌دهنده این است که بیش از یک میلیارد نفر از مردم جهان از گرسنگی رنج می‌برند.

۲) اشتغال زنان: بیش از نیمی از زنان در بازار کار فعالند و زمان کمتری برای تربیت کودک دارند.

۳) مشکلات اقتصادی: تامین هزینه‌های خوراک، پوشاک، تحصیل، بهداشت و... برای بیشتر خانواده‌ها مشکل‌ساز است.

۴) بالارفتن وضعیت بهداشت: که باعث شده احتمال زنده‌ماندن کودک، بسیار افزایش یابد.

۵) بالارفتن سطح تحصیلات والدین: که باعث می‌شود بسیاری این اعتقاد را بیابند که تربیت صحیح یک فرزند بهتر از داشتن فرزندان زیاد بدون تربیت صحیح است.

۶) بالارفتن سن ازدواج و محدودبودن سن بارداری. در رابطه با تربیت و نحوه برخورد با پدیده تک‌فرزندی و معایب و محاسن آن، گفت‌وگویی با لیلا چراغ‌ملایی، کارشناس ارشد روان‌شناسی عمومی انجام داده‌ایم که در زیر می‌خوانید.

▪ شما به عنوان یک روان‌شناس، چه عاملی را در رواج پدیده تک‌فرزندی در جامعه ایران موثر می‌دانید؟

- پدیده تک‌فرزندی متاثر از عوامل ترکیبی است. ما اگر بخواهیم پررنگ‌ترین عوامل آن را در جامعه خودمان بررسی کنیم باید بالارفتن سن ازدواج، بالارفتن سطح تحصیلات افراد و اشتغال زنان را نام ببریم.

▪ ‌یعنی هزینه زندگی را نمی‌توان به‌عنوان یک عامل مهم در نظر گرفت؟

- چرا هزینه زندگی هم در این مورد نقش دارد اما نه به اندازه مواردی که گفتم.

‌▪ چرا از تک‌فرزندی به‌نام یک شمشیر دولبه یاد می‌کنند؟

- پدیده تک‌فرزندی امروزه از بحث‌های داغ روان‌شناسی به شمار می‌رود چون هم دارای نقاط ضعف و هم قوت است و مخالفان و موافقان آن حد بحث را از افراط و تفریط می‌گذرانند. به همین دلیل است که به آن شمشیر دولبه می‌گویند.

‌▪ محاسن و معایب تک‌فرزندی را می‌توانید برای خوانندگان برشمارید؟

- من سعی می‌کنم به‌صورت خلاصه و تیتروار عرض کنم. محاسن این موضوع عبارتند از: توجه بیشتر والدین به تک‌فرزندان و اختصاص‌دادن زمان بیشتر که باعث می‌شود این کودکان رابطه تنگاتنگی با والدین‌شان داشته باشند و توقعات آنها را بیشتر درک کنند. همچنین پژوهش‌ها نشان داده است که نوجوانان تک‌فرزند در آزمون‌های فکری نمرات بهتری کسب می‌کنند، پخته‌تر هستند و درک اجتماعی بالاتر و همچنین دایره لغات وسیع‌تری دارند. این کودکان پیش از زمان معمول، سخن‌گفتن را آغاز و همچون بزرگسالان رفتار می‌کنند. آنان به راحتی می‌توانند مسایل و دیدگاه‌های خود را بیان کنند و از آنجایی که در خانواده‌های تک‌فرزند، فرزند دیگری نیست تا با ناسازگاری فرزندان، آرامش خانه به هم ریزد، این خانه‌ها از آرامش بیشتری برخوردارند و کاهش هزینه‌ها را هم می‌توان از محاسن تک‌فرزندی برشمرد.

اما معایب تک‌فرزندی: چون کودکان تک‌فرزند حمایت بیشتری را دریافت می‌کنند بر همین اساس تحمل مشکلات و ناکامی‌ها در او پایین است و کودک بسیار شکننده و آسیب‌پذیر می‌شود و نمی‌تواند ناامیدی‌ها و فشارهای روانی را تحمل کند. کودکان تک‌فرزند در خانواده‌ای زندگی می‌کنند که فقط شامل افراد بالغ است بنابراین به بلوغ زودرس می‌رسند که باید گفت بلوغ زودرس جزء نقطه ضعف به شمار می‌رود چون مدت کودکی‌اش اندک بوده است. این نوع کودکان فقط به برقراری روابطی علاقه‌مندند که دربرگیرنده منافع آنان باشد و احساسات‌شان را جریحه‌دار نکند. هسته‌ای ‌شدن خانواده‌ها به گونه‌ای که خاله، دایی، عمه و عمو به خاطره‌ها می‌پیوندند، باعث می‌شود فرد در آینده بدون پشتوانه باشد. در هنگام طلاق و جدایی و حتی مرگ یکی از والدین، تک‌فرزندان بیشتر تحت‌تاثیر مشکلات روانی قرار می‌گیرند و بسیاری از این قبیل مسایل. شاید در واقع باید گفت که معایبش بیشتر از محاسنش است؛ چراکه این تک‌فرزندی باعث مهم‌ شدن جنسیت فرزند برای خانواده‌ها و حتی بالارفتن احتمال سقط جنین را دربر دارد.

‌▪ تک‌فرزندی چه پیامدهای روحی و روانی را به دنبال خود دارد؟

- پیامدهای روحی و روانی تک‌فرزندی هم مثبت است و هم منفی. مثل تنهایی که برای یک کودک هم خوب است و هم بد؛ از آن جهت خوب است که والدین محبت و توجه خود را تنها به یک فرزند معطوف می‌دارند اما بد است چراکه تنهایی به این مساله منجر می‌شود که کودک در برقراری ارتباط با دیگران دچار مشکل شود و نتواند با سایر همسالان برخورد مناسبی داشته باشد. سرخوردگی از دیگر پیامدهای روحی و روانی است که در این فرزندان دیده می‌شود. به دلیل نحوه برخورد والدین با کودکان تک‌فرزند بسیاری از آنها نمی‌توانند ناامیدی‌ها و فشارهای روانی را تحمل کنند و در مقابل توهین و اهانت‌ها بسیار رنجیده‌خاطر می‌شوند. توقعات بالا نیز ازجمله پیامدهایی است که کودکان تک‌فرزند با آن روبه‌رو هستند. توجه کامل والدین به آنها سبب می‌شود که افراد دارای حس اعتماد به نفس و امنیت شوند اما بیشتر اوقات این باعث اعتماد به نفس کاذب می‌شود و اینکه توقعات غیرواقعی از سایرین دارند.

‌▪ درست است که تک‌فرزندان، کمترین گروهی هستند که به مراکز مشاوره و بهداشت روانی مراجعه می‌کنند؟

- بله. به علت توجه و ارتباط متقابل بین کودک و والد باعث شده این دسته از فرزندان مشاوره کمتری داشته باشند اما آنچه بسیار مهم است، این است که اگر فرزند یک والد خود را چه به دلیل طلاق یا مرگ از دست بدهد، اثرات روحی – روانی به مراتب شدیدتری بر تک‌فرزندان بر جای می‌گذارد.

‌▪ اکثر تک‌فرزندها از اینکه تنها فرزند خانواده به شمار می‌روند رضایت دارند. نظر شما به‌عنوان یک روان‌شناس در این باره چیست؟

- رضایت فرد از زندگی یک امر فرهنگی و ذهنی است. لازم به ذکر است این پژوهش‌ها در کشورهای دیگر نظیر انگلستان و هندوستان انجام پذیرفته است و تعمیم آن به جامعه خودمان چندان صحیح نیست؛ اگر هم رضایت دارند به این دلیل است که حس رقابت و حسادت فرد را برنمی‌انگیزانند. البته با توجه به تغییرات اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی صورت‌گرفته، در چند سال اخیر، باید هم تک فرزندان، رضایت کامل داشته باشند.

‌▪ آیا جنسیت در تک‌فرزندی در جامعه ایران مهم است؟

- متاسفانه بله. اکثریت همچنان مانند گذشته مایلند که فرزندشان پسر باشد اما آنچه که مهم است، این است که تربیت صحیح کودک مهم‌تر از این است که صرفا به جنسیت آن توجه کرد.

‌▪ طبق آمارها، در خانواده‌های تک‌فرزندی، فرزندسالاری حکمفرماست نظر شما در این‌باره چیست؟

- بله. متاسفانه در این دسته خانواده‌ها از آنجا که والدین خود را در معرض سلطه‌ورزی کودکانش قرار می‌دهند و بیش از اندازه به خواسته‌های وی پاسخ مثبت می‌دهند، فرزندسالاری حکمفرماست. والدین به دلیل اینکه از نظر عاطفی به شدت وابسته به فرزندشان هستند، احساس می‌کنند که باید تمام خواسته‌های وی را برآورده کنند تا آنجا که والدین برای راضی کردن فرزندشان به وی باج می‌دهند.

‌▪ چه راه‌حلی را پیشنهاد می‌کنید؟

- برای جلوگیری از شکل‌گیری پدیده فرزندسالاری، باید به وضع قوانین پرداخت و همچنین اختیارات مادر، پدر و فرزند به صورت مشارکتی مشخص شود و ضمانت اجرایی داشته باشد و «نه گفتن» به خواسته‌های نامعقول فرزندان از دیگر مهارت‌های جلوگیری از فرزندسالاری است.

▪ ‌فکر نمی‌کنید مثلا حالت وضع قوانین در خانواده‌ها تا حدی آرمانی و غیرواقعی باشد؟

- نه. به این دلیل که شدنی است البته به شرطی که از همان اوان کودکی این امر صورت پذیرد.

▪ ‌در تربیت کودکان تک‌فرزند، به عنوان یک صاحب‌نظر چه توصیه‌هایی را به والدین واجب و ضروری می‌دانید؟

۱) والدین از تک‌فرزندشان، مراقبت افراطی نکنند؛ چراکه این نوع مراقبت سبب می‌شود فرزندشان به فردی ضعیف و کم‌تحمل تبدیل شود.

۲) والدین به فرزندشان اجازه دهند که با احساسات سخت و ناراحت‌کننده روبه‌رو شوند و تحملش را در برابر این نوع احساسات بالا ببرند.

۳) والدین با کودک‌شان به گونه‌ای تعامل داشته باشند که وی، عواقب اشتباهات و مسوولیت عمل خود را بپذیرد.

۴) ساختار فرهنگی خانواده را به گونه‌ای تنظیم کنند که کودکان بتوانند با سایر محیط‌های اجتماعی خارج از منزل نظیر مهدکودک، دوستان خانوادگی و بستگانی که کودک همسن کودک‌شان دارند، آشنا شده و رابطه برقرار کنند. رفت و آمد با خانواده‌های دیگر باید حداقل هفته‌ای یک‌بار باشد.

۵) به طور غیرمستقیم در دوست‌یابی به آنها کمک شود.

۶) به کودکان تحت هیچ شرایطی باج داده نشود و سطح وابستگی کودک به والدین کاهش داده شود و فرد مستقل بار آورده شود.

مهم‌ترین و اصلی‌ترین شیوه تربیتی نیز همانطور که گفتم تربیت مشارکتی است.

‌▪ در نهایت شما به عنوان یک مادر روانشناس علاقه به تک‌فرزندی دارید یا چندفرزندی؟

- چندفرزندی، چراکه هدایت کردن تک‌فرزند در جامعه سخت‌تر از چندفرزندی است هرچند همه توصیه‌ها رعایت شود اما باز ممکن است در تربیت‌شان به مشکل بربخوریم. به هر حال ناگفته نماند گاهی تک‌فرزندی با توجه به عواملی که برشمردیم، امری گریز‌ناپذیر است.

فرزانه نیکروح متین