وداع با نویسنده ای که از زندگی می نوشت

نادر ابراهیمی در گذشت

نویسنده‌ای که همه‌اش از زندگی می‌نوشت، با زندگی خداحافظی کرد. نادر ابراهیمی نویسنده پرکار سرزمینمان پس از ۷۳ سال زندگی و نوشتن بیش از ۹۰ کتاب برای مردم ایران و از جمله کودکان، روز پنجشنبه پس از ۹ سال بیماری به دیار باقی شتافت. نادر ابراهیمی ۹ سال پیش به خاطر بیماری‌ای که روز به روز بیشتر شد، درخانه به استراحت پرداخت و در سال‌های آخر عمرش حافظه خود را از دست داده و چیزی را به خاطر نمی‌آورد و از آن پس همسرش فرزانه منصوری که یکی از نویسندگان و همراه همیشگی نادر ابراهیمی بود، به پیگیری کارهای ناتمام او می‌پرداخت.

نادر ابراهیمی در کنار نوشتن، به فیلمسازی برای تلویزیون و سینما هم مشغول بود و یکی از موفق‌ترین مجموعه‌های تلویزیونی دوره خود را با نام <آتش بدون دود> ساخته بود که بر اساس رمانی هفت جلدی است که بخشی از آن پس از انقلا‌ب منتشر شد و توانست در دوره اصلا‌حات جایزه بیست سال ادبیات داستانی بعد از انقلا‌ب را از آن خود کند. نادر ابراهیمی از معدود نویسندگان ایرانی است که زندگینامه‌ای از خود بر جای گذاشته است. او در دو کتاب ابن مشغله و ابوالمشاغل به زندگی خود پرداخته است که در آن تصویری واقعی از رنج‌ها و مصایب نادر ابراهیمی برای نویسنده شدن دیده می‌شود و همچنین حاصل تجربه‌های او در این زمینه است و با خواندن آن می‌توان به ریشه‌های بسیاری از داستان‌هایش پی برد.

نادر ابراهیمی که سال ۱۳۱۵ در تهران به دنیا آمده بود در سال ۱۳۴۲ نخستین کتابش را نوشت و آخرین کتاب او سال گذشته در حالی منتشر شد که او دیگر چیزی را به خاطر نمی‌آورد. آخرین کتاب او درباره یکی از مبارزان خطه جنوب ایران علیه اشغالگران بیگانه است.

قرار بود این رمان در ۱۰ جلد نوشته شود، اما به خاطر بیماری نادر ابراهیمی ناتمام ماند. نادر ابراهیمی پروژه‌های ناتمام دیگری نیز دارد که از آن جمله می‌توان به زندگی امام خمینی(ره) اشاره کرد که سه جلد از آن منتشر شده است.وی پس از ساختن چند فیلم و سریال از فیلمسازی کناره‌گیری کرد و کتاب را به عنوان گستره اصلی کارش انتخاب کرد. او در زمینه کتاب در چند حوزه به طور جدی کار کرده است. رمان و داستان شاید در دایره مرکزی فعالیت‌های او قرار داشته باشد که در این میان کتاب‌های کودکان و نوجوانانش نیز جایگاه مهمی دارند که برخی از آنها جوایزی نیز دریافت کرده‌اند. او در سال‌های بعد از انقلا‌ب با همکاری همسرش به تاسیس یک موسسه انتشاراتی برای انتشار کتاب‌های کودک و نوجوان دست زد که بیشتر هدفش ارائه نمونه‌های برجسته کتاب کودک از نظر متن و کتابسازی بود، اما این کار ادامه پیدا نکرد.انتشار کتاب‌های نظری به خصوص در حوزه ادبیات کودک و نوجوان از دیگر حوزه‌هایی است که او در آن بسیار فعال ظاهر شده است و چند کتاب در این زمینهتالیف کرده است. او در زمینه آموزش فیلمسازی و ادبیات نیز حضوری موثر داشته است.

نادر ابراهیمی یکی از نویسندگانی است که آثارش با استقبال خوانندگان ایرانی روبه‌رو شده و کارهایش بارها تجدید چاپ شده است. یکی از ویژگی‌های آثار او این است که تجربه‌های شخصی‌اش را در نوشته‌هایش به کار برده و برای خوانندگان ایرانی فضایی آشنا آفریده است. او زندگی پر از تجربه‌ای داشته است که از ۱۳،۱۴ سالگی پیوستن به یک گروه سیاسی و به زندان افتادن در آن را می‌توان یافت تا کارهای دیگری که خود در کتاب‌های ابن مشغله و ابوالمشاغل فهرستی از شغل‌های متنوعش را آورده است که عبارتنداز: کمک کارگری تعمیرگاه سیار در ترکمن‌صحرا، کارگری چاپخانه، حسابداری و تحویلداری بانک، صفحه‌بندی روزنامه و مجله و کارهای چاپ، میرزایی یک حجره فرش در بازار، مترجمی و ویراستاری، ایران‌شناسی عملی و چاپ مقاله‌های ایران شناختی، فیلمسازی مستند و سینمایی، مصور کردن کتاب‌های کودکان، مدیریت یک کتابفروشی، خطاطی، نقاشی و نقاشی روی روسری و لباس و تدریس در دانشگاه‌ها.

● گزیده‌ای از آثارش

از آثار ماندگار او می‌توان به آرش در قلمرو تردید (یا: پاسخ‌ناپذیر- ) مصابا و رویای گاجرات - بار دیگر شهری که دوست می‌داشتم - تضادهای درونی - انسان - جنایت - احتمال - مکان‌های عمومی - رونوشت بدون اصل - چهل‌نامه کوتاه به همسرم - آتش بدون دود - داستان بلند هفت جلدی - با سرودخوان جنگ، در خطه نام و ننگ - تکثیر تاسف‌انگیز پدربزرگ - مردی در تبعید ابدی - براساس زندگی ملا‌صدرا اشاره کرد.درباره نادر ابراهیمی پس از درگذشتش بسیاری در گفت‌وگو با اعتماد ملی و خبرگزاری‌های مختلف ایسنا، مهر و فارس سخن گفته‌‌اند. همچنین ایسنا یادداشتی از کمال تبریزی منتشر کرده است که جداگانه تقدیم می‌شود.

هنرمندان و نویسندگان از نادر می‌گویند. سیمین دانشور می‌گوید: نادر ابراهیمی در معرفی ادبیات به ‌کودکان این سرزمین کمک بسیاری کرد. کار بزرگ او، معرفی و شناساندن ادبیات به کودکان به‌وسیله قصه‌هایی که نوشته بود، است و این شناخت ادبیات برای کودکان بسیار ارزنده و قابل‌توجه است. علا‌وه بر آثار او در زمینه ادبیات کودک، کارهایش در ادبیات بزرگسال نیز بسیار ارزنده است که بسیاری از آنها را دوست دارم. همچنین جمال میرصادقی می‌گوید: نادر ابراهیمی نویسنده پرنویسی بود؛ پرنویس به معنای واقعی کلمه. از جنبه پرنویسی، گمان نمی‌کنم نویسنده دیگری در ایران با ابراهیمی برابری کند. غیر از داستان‌هایی که دارد، در زمینه داستان کوتاه، کتاب نقد و تحلیل کودک، تصویر‌پردازی کتاب کودک، ابزار داستان‌نویسی، شرح حال خود و ترجمه نمایشنامه‌هم آثاری را منتشر کرده است. او نویسنده‌ای تجربه‌گراست و در زمینه‌های مختلف ادبیات داستانی نیز طبع خود را آزموده است. همچنین قاسمعلی فراست عنوان کرد: نوشتن برای نادر ابراهیمی تفریح نبود بلکه زندگی و نفس او، ادبیات و نوشتن بود. ابراهیمی اساسا زندگی خود را وقف داستان‌نویسی و داستان‌نویسی برای بچه‌ها کرده بود.‌ عبدالعلی دستغیب نیز می‌گوید: نادر ابراهیمی نویسنده‌ای بود که در دهه ۴۰ احساس کرد باید فرم و محتوای قدیمی داستان را عوض کند. ابراهیمی از نویسندگانی بود که در دهه ۴۰ شروع به کار کرد؛ یعنی دوره‌ای که نویسندگانی مانند صادق هدایت، بزرگ علوی، صادق چوبک و کمی بعدتر جلا‌ل آل ‌احمد و سیمین دانشور کارهای خوبی در زمینه داستان‌نویسی ارائه داده بودند.

در دهه ۴۰، هم در شعر و هم در قصه کوشش‌هایی به عمل آمد که فرم و محتوای داستان‌نویسی را عوض کنند. کم‌کم نویسندگان ما با آثار ژان پل سارتر، آلبر کامو، ویلیام فاکنر و ارنست همینگوی آشنا شده بودند و احساس می‌کردند فرم داستان‌های محمدعلی جمالزاده، صادق هدایت و بزرگ علوی کمی قدیمی به نظر می‌رسد. یکی از نویسندگانی که این احساس را کرده بود و فرم تازه‌ای در نوشتن پدید آورد، ابراهیمی بود که به شکل داستان‌های آمریکایی، داستان می‌نوشت.

<ژاله علو> نیز می‌گوید: من مرحوم <ابراهیمی> را می‌شناختم. در مجموعه <آتش بدون دود> که در ترکمن صحرا ساخته می‌شد؛ ایفای نقش کردم. از آن سال‌ها خیلی زمان گذشته، اما تا آنجا که من به خاطر می‌آورم <نادر ابراهیمی> در کارگردانی نیز یک شخصیت متفاوت بود و به قول خودش و مثل عنوان کتابش <ابن مشغله> بود. او در بسیاری از کارها تا آنجا که باید، وارد بود و با فنون مختلف آشنایی داشت. <نادر ابراهیمی> همچنین تفکر خیلی ظریف و مخصوص به خودش را داشت. <جمشید گرگین> نیز می‌گوید: من در فیلم <صدای صحرا> و مجموعه تلویزیونی <آتش بدون دود> که دو کار اول ایشان در زمینه کارگردانی بود، به عنوان بازیگر اصلی ایشان همکاری کردم و ضایعه درگذشت ایشان برایم بسیار سنگین است. او هنرمندی بسیار منضبط و دوست‌داشتنی بود ضمن اینکه ورزشکار و کوهنورد هم بود. یادم است که <نادر ابراهیمی> این اواخر که بیمار شده بود نیز مرتب به کوه می‌آمد و او را در کوه می‌دیدم. ایشان انسانی بسیار برجسته و دوست‌داشتنی بود.

نویسنده و هنرمندی که شاید هیچگاه فردی به شکل و شمایلش پدیدار نشود.حسن میرعابدینی پژوهشگر ادبیات داستانی می‌گوید: یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های ابراهیمی تجربه‌گرایی او بود. در کارنامه این نویسنده - که پربار هم هست - با تجربه‌های مختلفی مواجه می‌شویم که حوزه‌های داستان، فیلمنامه، فیلمسازی، کودک و نوجوان و... را دربر می‌گیرد.نقدهای او را که در معتبرترین مجله‌های ایران چاپ می‌شد نمی‌توان فراموش کرد. بعضی از نقدهای او برای اطلا‌ع از تاریخ داستان نویسی بسیار مفید بوده و خواندنشان برای محققان ادب معاصر واجب است؛ مثل مقاله <بازدید قصه امروز> او که در پیام نوین چاپ شد.

آزمودن تجربه‌نشده‌ها و خطرپذیر بودن شاخصه نسل ابراهیمی بود. نسل هنرمندان و نویسندگان دهه ۴۰ بیشتر از این جهت حائز اهمیت است و درسی که نسل جوان ما باید از آنها بگیرد همین است. البته ابراهیمی به دلیل همین ویژگی تجربه‌گرایی، نتوانست در یک زمینه خاص کارش را به اوج برساند و درواقع از این شاخه به آن شاخه پریدن‌های او باعث افت کارش شده بود.کیومرث پوراحمد نیز می‌گوید: بی‌هیچ اغراق باید بگویم که هر آنچه در کارنامه حرفه‌ای من هست و هر چه در سینما دارم از نادر ابراهیمی شروع شده و سرمنشاء آن ابراهیمی است.‌ به نظرم دغدغه اول ابراهیمی فیلم نبود.

اصلی‌ترین دل‌مشغولی وی ادبیات بود و حتی در سینما هم که کار می‌کرد به دیالوگ‌ها، نحوه گفتار و دوبله‌ها بسیار اهمیت می‌داد و جزئیات آن برایش مهم بود؛ از این رو می‌توان گفت دغدغه‌اش بیشتر ادبیات و جنبه‌های ادبی بود تا سینما و به همین علت بود که کار در این عرصه را ادامه نداد.از نظر من مهم‌ترین بعد زندگی ابراهیمی، بیگانگی او با بخل و تنگ نظری بود؛ به این معنی که بسیار آدم بخشنده‌ای بود. نادر در سینما حق پدری به گردن من دارد و موقعیت‌هایی که او در اختیار من گذاشت باعث رشد و پیشرفتم شد.

من اولین دستیاری کارگردانی خود را با نادر ابراهیمی و در مجموعه <آتش بدون دود> شروع کردم؛ توسط یک دوست مشترک به هم معرفی شدیم و بعد از آن، علا‌قه من و نیز بزرگواری او باعث شد تا آخر سریال ماندگار شوم. وی در سریال <تابستان سال آینده> که براساس رمان <سختون> ساخته شد نویسنده فیلمنامه بود چون این مجموعه نیز به کوه و کوهنوردی می‌پرداخت.

این سریال را او نوشت اما متاسفانه تلویزیون اجازه درج نامش را در تیتراژ نمی‌داد و به همین دلیل نام منصور فرزانه را به جای نام اصلی‌اش آوردیم که برگرفته از نام همسرش (فرزانه منصوری) بود؛ همسری که مثل فرشته در دوران بیماری همراه نادر بود. محمدعلی سپانلو هم می‌گوید: آشنایی من با نادر ابراهیمی به دوران تحصیل در دانشگاه تهران در سال ۱۳۳۷ برمی گردد؛ زمانی که او در دانشکده ادبیات تحصیل می‌کرد و من در رشته حقوق. البته در سال‌های پیش‌تر و در دبیرستان دارالفنون همدیگر را به چهره می‌شناختیم اما ارتباطمان در دانشگاه شکل گرفت.

در سال ۱۳۳۹ ما، گروهی از جوانان علا‌قه‌مند به نوشتن، انتشارات طرفه را راه‌اندازی کردیم. البته این انتشارات محل خاصی نداشت و با سرمایه بسیار اندک ۱۰،۱۲ نفر اعضای گروه تاسیس شد؛ سرمایه‌ای بالغ بر ۱۲۰۰ تومان. در این میان همه اعضای گروه مثل احمدرضا احمدی، بهرام بیضایی، مهرداد صمدی و اکبر رادی اولین کتاب‌های خود را چاپ کردند و نادر ابراهیمی نیز اولین اثر خود را به نام <رودخانه‌ای در شب> در این دوره به چاپ رساند.گروه ما تا سال‌های ۴۳ و ۴۴ فعالیت خود را ادامه داد و بالغ بر ۱۷عنوان کتاب به چاپ رساند که در این میان ابراهیمی تلا‌ش بسیاری داشت. در سال‌های پیش از انقلا‌ب ارتباط دوستانه مستمری بین ما بود تا جایی که حتی یکی از فرزندان من در یکی از قسمت‌های سریال <سفرهای دور و دراز هامی و کامی در وطن( >ساخته نادر ابراهیمی) نقش کوچکی بازی کرد اما رابطه ما پس از انقلا‌ب کمرنگ شد.

در سال‌های بیماری نادر، با آنکه از حالش خبر داشتم ولی با او دیداری نداشتم چرا که تحمل دیدن او در این شرایط سخت برایم ممکن نبود و به عبارتی <دل دیدنش را نداشتم.>ابراهیمی در زمینه داستان موفق بود اما در دیگر حوزه‌ها به حد مناسبی نرسید هر چند که بسیاری از حوزه‌ها را تجربه کرد. او همچنین ترجمه‌ای داشت از نویسنده‌ای به نام آلن پیتون که پیش از او خانم دانشور آن را تحت عنوان <بنال وطن> ترجمه کرده بود اما نادر نام ترجمه خود را <مویه کن سرزمین محبوب> نهاد و این می‌تواند تفاوت ترجمه و نگاه او را نسبت به دیگران نشان دهد.

● تشییع پیکر

پیکر نادر ابراهیمی که پیش از این قرار بود روز دوشنبه تشییع شود، روز چهارشنبه تشییع خواهد شد. خانواده نادر ابراهیمی با اعلا‌م اطلا‌عیه‌ای، زمان خاک‌سپاری و نیز مراسم یادبود آن نویسنده و هنرمند فقید را اعلا‌م کرد.‌ این اطلا‌عیه با عنوان <دریغا تهی از تو ایران زمین> که گویای عشق و علا‌قه شورانگیز نادر ابراهیمی به وطن است، آغاز شده است.استاد نادر ابراهیمی بزرگ فرهنگمند عرصه‌ادب و هنر، وطن پیمای وطن‌شناس، آخرین سفر خویش را آغاز کرد.

به احترام خواسته‌اش بی‌اشک و آه از این جدایی گذرا، گردهم می‌آییم تا بدرودش گوییم و به خانه‌ابدی‌اش در قطعه‌ هنرمندان بهشت زهرا بسپاریم.در این بیانیه از دوستداران این نویسنده خواسته شده است ساعت ۹ صبح روز دوشنبه ۲۰ خرداد در خانه‌هنرمندان ایران واقع در خیابان ایرانشهر شمالی، باغ هنر حاضر شوند تا پیکر آن مرحوم را به سمت بهشت زهرا مشایعت کنند.در همین راستا مراسم یادبودی روز چهارشنبه ۲۲ خرداد ساعت ۴۵/۱۳ دقیقه در مسجدالرضا واقع در خیابان خرمشهر (آپادانا)، خیابان عشقیار، میدان نیلوفر برگزار می‌شود.انجمن نویسندگان کودک و نوجوان نیز با صدور اطلا‌عیه‌ای یاد این نویسنده ازدست‌رفته را گرامی داشت.

در این بیانیه آمده است: نادر ابراهیمی نویسنده‌ نامی و از پیشکسوتان ادبیات کودک ایران چشم از جهان فروبست و به دیار باقی شتافت. وی نقشی بارز در ادبیات نوین کودکان ایران، چه در قلمرو ادبیات خلا‌قه و چه در قلمرو آثار نظری داشت.انجمن نویسندگان کودک و نوجوان این ضایعه‌ را در درجه اول به خانواده‌ وی، به ویژه به همسر و همکار دلسوزش سرکار خانم فرزانه منصوری و سپس به تمامی اهالی فرهنگ و ادب و همه‌همکاران ادبیات کودکان و نوجوانان تسلیت می‌گوید. برای آن عزیز از دست رفته اجر فراوان و برای بازماندگان صبر بیکران آرزو می‌کنیم.