حاكمان و خانواده در قرآن

خانواده, كوچك ترین واحد اجتماعی است, لكن چون جامعه بشری از اعضای خانواده ها تشكیل می شود, تاثیر عمیق خانواده بر جامعه غیرقابل انكار است

خانواده، كوچك ترین واحد اجتماعی است، لكن چون جامعه بشری از اعضای خانواده ها تشكیل می شود، تاثیر عمیق خانواده بر جامعه غیرقابل انكار است.

از این منظر نگاه قرآن كریم به خانواده به دو بخش قابل تقسیم است:

الف) خانواده به عنوان واحد مستقل اجتماعی.

ب) خانواده به عنوان واحد موثر در زیرساخت واحدهای بزرگ تر اجتماعی.

در این نوشته به نقش دوم خانواده و تاثیر و تاثر افراد آن بر واحدهای بزرگ تری كه مدیریت آنها را به عهده دارند، پرداخته شده است. در عین حال به بخش اول نیز اشاره شده است.

●بخش اول: ویژگی های خانواده رهبران و حاكمان

در كنار ویژگی های عمومی خانواده ها، هر صنف و گروه اجتماعی ویژگی های خاص خود را دارد. از نگاه قرآن كریم، خانواده حاكمان، مدیران و گروه های بالاست (اجتماعی، معنوی و ...) ویژگی های خاص و گاه برتری نسبت به دیگران دارند. برخی از این خصوصیات چنین است.

۱- آگاهی بیشتر

در سوره احزاب آیه ۳۴ بعد از آنكه خداوند دستوراتی به خانواده پیامبر به عنوان پیامبر و رهبر جامعه اسلامی می دهد، می فرماید:«و اذكرن مایتلی فی بیوتكن من آیات الله و الحكمه ؛ و آنچه از آیات خدا و حكمت در خانه های شما تلاوت می شود را به یاد آورید.»

۲- موقعیت برتر

علاوه بر آگاهی بیشتر، انتساب به حاكمان، رهبران موقعیتی برتر، برای زنان پدید می آورد. به این آیه توجه كنیم:

«یا نساء النبی لستن كاحد من النساء ان اتقیتن فلا تخضعن بالقول...(احزاب /۳۲) ؛ ای زنان پیامبر! (شما) همچون یكی از زنان (معمولی) نیستید؛ اگر خود نگهداری (و پارسایی) كنید، پس به نرمی (و ناز) سخن مگویید...

خداوند متعال در آیات سوره احزاب، هفت دستور ویژه به همسران پیامبر داده است؛ مانند: عفت، شایسته سخن گفتن، در خانه ماندن، نماز، زكات، اطاعت خدا و اطاعت رسول (ص) لكن این احكام برای همه است و حكمت تكیه آیات بر زنان رسول (ص) به عنوان تاكید است، درست مثل اینكه به شخص دانشمند بگوییم تو كه دانشمندی، دروغ نگو(۱). در تفسیر نمونه درباره این آیات آمده است.

«اگرچه مخاطب در این سخنان همسران پیامبرند، ولی محتوای آیات و نتیجه آن همگان را شامل می شود. مخصوصاً كسانی كه در مقام رهبری خلق و پیشوایی و تاسی مردم قرار گرفته اند. آنها همیشه بر سر دو راهی قرار دارند؛ یا استفاده از موقعیت های ظاهری خویش برای رسیدن به زندگی مرفه مادی و یا تن دادن به محرومیت ها برای نیل به رضای خدا و هدایت خلق.» (۲)

۳- الگو بودن

همان گونه كه حاكمان و رهبران و به طور كلی افراد دارای موقعیت برتر همواره مورد توجه افراد پایین دست بوده و الگوی آنان قرار می گیرند، خانواده آنان نیز همین كاركرد را دارند و خواسته و ناخواسته رفتارشان مورد تقلید و آرزوی دیگر خانواده ها قرار می گیرد. از این رو گروه هایی كه همواره در طبقات فوقانی هرم های اجتماعی، علمی، سیاسی و معنوی قرار دارند، اگر صالح باشند، موجب صلاح طبقات پایین تر خواهند شد و در صورت فساد آنان، به سبب نظام الگوگیری از پایین به بالا، فساد تدریجی طبقات پایین نیز آغاز خواهد شد. همین كاركرد است كه زورمداران جهان را همواره به فاسد كردن زمامداران و قشرهای موثر جوامع واداشته است.

در تفسیر نمونه ذیل آیه ۳۰ سوره احزاب به این واقعیت كه خانواده مدیران و رهبران الگوی عملی و نماد راه طی شده و موفقیت آمیز برای دیگران هستند، توجه شده است.

«همیشه مقامات حساس و افتخارآمیز، وظایف سنگینی نیز همراه دارد. چگونه زنان پیامبر می توانند ام المومنین باشند ولی فكر و قلبشان در گرو زرق و برق دنیا باشد؟ ... نه تنها پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) به مقتضای آیات پیشین «اسوه» مردم است، كه خانواده او نیز باید اسوه خانواده ها و زنانش مقتدای زنان با ایمان تا دامنه قیامت گردند.»(۳)

آری در حقیقت ملاك اصلی در این آیات شخصیت و موقعیت اجتماعی است، لذا علاوه بر همسران پیامبر، تمام افراد صاحب موقعیت اجتماعی را هم شامل می شود و شاید بتواند گفت این افراد در كنار بعد شخصی، دارای بعد اجتماعی هستند و از این لحاظ در روند رویكردها، رفتارها و گزینش های عمومی در جامعه اثر گذارند و به همین دلیل باید به آثار اجتماعی كردارشان توجه شود.

۴- طمع دیگران

آگاهی بیشتر، موقعیت برتر و الگو بودن، عوامل مهمی برای جلب طمع فرصت طلبان و موقعیت جویان است و در طول تاریخ، خانواده حاكمان، رهبران و زعمای سیاسی و مذهبی از این جهت در معرض آسیب بوده اند. به عبارت دیگر این امتیاز بزرگ همواره بزرگ ترین آسیب رسان به رهبران و اهداف آنان بوده است. از این رو خانواده حاكمان باید این خطر را احساس كنند و به عنوان عنصر خط دهنده در رفتارهای خود آن را فراموش نكنند. چنین خطر مهمی است كه موجب می شود خداوند از پیامبر بخواهد به همسرانش بگوید:

«ای زنان پیامبر! شما مانند هیچ یك از زنان نیستید، اگر تقوا پیشه كنید، پس به گونه ای هوس انگیز سخن نگویید كه بیمار دلان در شما طمع كنند و سخن شایسته بگویید و در خانه هایتان بمانید و همچون دوران جاهلیت نخستین (میان مردم) ظاهر نشوید و نماز را بر پا دارید و زكات را بپردازید و خدا و رسولش را اطاعت كنید...»(۴)

باید توجه كرد كه خداوند در آغاز این آیات می فرماید: «شما اگر تقوا پیشه كنید، مانند زنان دیگر نیستند»، آنگاه تكالیفی كه بین همه زنان مشترك است رامی آورد. دلیل چنین كاری چه می تواند باشد؟ به نظر علامه طباطبایی خداوند تكلیف آنها را مورد تأكید قرار می دهد و گویا می فرماید: شما مثل دیگران نیستید، پس واجب است در این گونه تكالیف بیشتر از دیگران، مواظبت كنید. مضاعف شدن پاداش خیر و شر هم گویای همین است، این چون مضاعف شدن پاداش جدای از موكد بودن تكلیف نیست.(۵)

۵- مسئولیت فزون تر

مسئولیت هر كسی در یك نظام عادلانه و معقول براساس میزان كارایی و شایستگی های او تعیین می شود. از این رو خانواده رهبران و حاكمان كه به دلیل الگو بودن كارایی فزون تری در جامعه دارند، مسئولیت بیشتری هم خواهند داشت و تكالیف آنها سنگین تر خواهد شد و چون میزان ثواب و عقاب متناسب با مسئولیت است، ثواب و عقاب آنان هم افزون تر است. «ای زنان پیامبر! هر كس از شما (كار) زشت آشكاری (به جا) آورد، برای او عذاب دوچندان افزوده می شود و آن بر خدا آسان است. و هر كس از شما برای خدا و فرستاده اش با فروتنی فرمانبرداری كند و (كار) شایسته ای انجام دهد. پاداشش را دوبار به او خواهیم داد؛ و روزی ارجمندی برای او آماده كرده ایم.»(۶) لذا علامه طباطبایی ذیل آیه ۲-۳۱ سوره احزاب یادآور می شود كه: «مضاعف شدن جزا از مؤكد بودن تكلیف جدا نیست.»(۷) با این توضیح می توان معنای این آیات را بهتر درك كرد:

●بخش دوم: حاكمان و خانواده

همكاری خانواده با حاكمان و مدیران

اینك كه ویژگیهای خانواده و رهبران بیان شد، می توان چگونگی تعامل آنها را دقیق تر ترسیم كرد. در این جا باید از دو طرف به موضوع نگریست. ابتدا تعامل سازنده با حاكمان و آنگاه مانع سازی آنان برای حاكمان. البته وظایف رهبران در برابر خانواده (به عنوان طرف دیگر تعامل) هم در این قسمت جای می گیرد كه به دلیل اهمیت بحث در بخشی جداگانه به آن خواهیم پرداخت.

۱- تعامل سازنده

مواضع خانواده و بستگان در مقابل رهبران، گاه تعامل مثبت و زمانی تعامل منفی است. یكی از مهم ترین نمونه های تعامل سازنده را می توان همكاری كامل حضرت خدیجه(س) با پیامبر اكرم(ص) در سخت ترین شرایط مكه دانست؛ شرایطی كه تصور دشواری آن، غیر ممكن به نظر می رسد. علاوه بر این الگوی جاوید، باید از همسر حضرت علی(علیه السلام) یعنی فاطمه زهرا (علیهاالسلام) یاد كرد.(۸) به عنوان نمونه قرآنی از همسر حضرت ایوب(۹) نیز یاد می كنیم. در آیاتی از سوره احزاب نیز خداوند همسران پیامبر اكرم(ص) را به همراهی با وی تشویق می كند.

(و من یقنت منكن لله و رسوله و تعمل صالحاً نوتها اجرها مرتین و اعتدنا لها رزقا كریما) (احزاب/۳۱) هر كس از شما خاضعانه از خدا و پیامبرش فرمان برد و كار شایسته كند، اجرش را دوبار به او می دهیم و برای او عطایی ارجمند آماده كرده ایم.

گرچه مخاطب در این سخنان همسران پیامبرند ولی محتوای آیات و نتیجه آن همگان را شامل می شود خصوصاً كسانی كه در مقام رهبری خلق و پیشوایی و تأسی مردم قرارگرفته اند (نمونه ج۱۷ ص۲۸۲)

از میان فرزندان هم می توان به حضرت اسماعیل فرزند حضرت ابراهیم (علیهماالسلام) اشاره كرد كه الگوی تعامل مثبت است. (صافات/۱۳۷)

۲- تعامل منفی (مانع سازی)

همسران برخی پیامبران چون نوح و لوط، فرزندان تعدادی از آنان مانند فرزند نوح و آدم؛ بستگان برخی پیامبران مانند پیامبر اكرم(ص) از آن جمله اند. درباره نوح می خوانیم:

«]نوح[ گفت: ای قوم من، به من خبر دهید، اگر از جانب پروردگارم دلیلی روشن داشته باشم، و او از نزد خود رحمتی به من ارزانی داشته باشد كه بر شما ]به سبب اعراضتان[ ناشناخته مانده است، آیا ما می توانیم آن را با این كه از آن كراهت دارید بر شما تحمیل كنیم؟ (احزاب/۲۸)

محمد عابدی میانجی

پانوشتها:

۱- تفسیر نمونه، ج ۱۷، ص ۲۹۰

۲- همان، صص ۲۸۲و ۲۸۴

۳-همان، ص ۲۷۹، ور. ك: همان، ج ۱۷ ص ۲۸۴، با توجه به این استدلال نتیجه می گیرند كه مفهوم مضاعف یا مرتین افزایش ثواب و عذاب و عقاب است نه دو یا چند برابر شدن آن.

۴-احزاب، ۳۲، ۳۳: رك، تبیان، ج ۸، ص ۳۳۴، مجمع البیان، ج ۸، ص ۵۵۴، تفسیركبیر، ج ۲۵، ص ۲۰۷

۵و ۶و ۷ المیزان، ج ۱۶، ص ۳۰۷

۸-تفصیل فداكاریها و همكاریهای سازنده این دو بانوی بزرگوار دركتب تاریخی فریقین آمده است.

۹- المیزان، ح ۱۴، ص ۳۱۴

۱۰- تفسیركاشف، ج ۱، ص ۲۰۹

۱۱- المیزان، ج ۱۶، ص ۳۰۵

۱۲- تفسیر نمونه، ج ۲۴، ص ۲۸۷

۱۳- نورالثقلین، ج ۵، ص ۳۸۲

۱۴- بحار الانوار، همان

(مركز فرهنگ ومعارف قرآن)

---