شاخص های روشنفكری دینی

با عنایت به اینکه جامه شناسی سیاسی دارای سه سطح تحلیل است یک سطح تحلیل به رفتار شناسی فرد درحوزه قدرت و بیرون ازآن می پردازد, سطح دوم تحلیل به بررسی گروهای اجتماعی و تا ثیرات انها در جامعه می پردازد و سطح تحلیل سوم به بررسی ساختارهای سیاسی ,فرهنگی و اقتصادی و نقش آنها می پردازد

با عنایت به اینکه جامه شناسی سیاسی دارای سه سطح تحلیل است ؛ یک سطح تحلیل به رفتار شناسی فرد درحوزه قدرت و بیرون ازآن می پردازد، سطح دوم تحلیل به بررسی گروهای اجتماعی و تا ثیرات انها در جامعه می پردازد و سطح تحلیل سوم به بررسی ساختارهای سیاسی ،فرهنگی و اقتصادی و نقش آنها می پردازد.

در این تحقیق سطح دوم تحلیل یعنی بررسی ویژگیهای گروهای اجتماعی و تاثیرات آنها در جامعه مد نظراست قبل از بررسی شاخص های روشنفکری دینی لازم است مراد خود از مفهوم روشنفکری دینی را بیان نمایم مراد از روشنفکری دینی ، مروجان اندیشه درحوزه مختلف فکری و علمی است جریانی که اتفاق افتاده است و مشخصات خود را دارد.

اگر بپذیریم هرپدیده آغاز و فرجامی دارد ماجرای روشنفکری دینی نیز یکی از پدیدهای اجتماعی سیاسی است که آغازی ،سرانجامی و مراحلی را طی کرده است.البته این مسیر خاص درایران خیلی یکنواخت وساده و هموار نبوده است.

در بحث مفاهیم، منطق تکرار پذیری به ما می گوید مفاهیم از استعداد جدا شدن از یک متن و حک و تکرار شدن در متن دیگر رادارند،بدون اینکه انسانها قادر باشند از این فرایند جلوگیری نمایند[۱] .

مفهوم روشنفکری دینی نیز چنین سرنوشتی دارد و برای رفع سوتفاهمات و فهم زبان یکدیگر باید تعیین مراد کنیم . زمانی ما میتوانیم مفهوم روشنفکری دینی را تبین کنیم که مفاهیم سیال و شناورموجود دررابطه باروشنفکری با بصیرت وافق باز پیرایش و ویرایش شده باشد و به قول حافظ:

داده ام باز نظر را به تذ روی پرواز باز خواند مگرش نقش و شکاری بکند

در این تحقیق روشنفکری دینی از دوعنصر عقل و دین تشکیل شده است مفهومی که هسته و دال مرکزی آن را همچنان حفظ کرده ، مفهوم عقل وعقلانیت است و ازطرف دیگرمفهوم دین که به معنی نوروروشنایی بوده ودرمقابل جهل وتاریکی صف ارایی کرده است.

بنابراین با توجه به اینکه روشنفکری دینی یک شان و موقعیت تاریخی و اجتماعی دارد . درواقع روشنفکری دینی هم مفهوم عقل را دارد و افق دیدش گسترده ترازعقلانیت ابزاری است وهم مفهوم دینی را دارد.که به حوزه فهم وتحقق دین عنایت دارد.

شاخصهای روشنفکری دینی درچهار محورعمده تقسیم می شوند که دارای دوازده زیر مجموعه می باشد.

شایان ذکر است که همه ویژگی های زیر به ندرت در یک طیف روشنفکری دینی میتوان یافت بنابراین مفهوم روشنفکری دینی تشکیک بردار ودارای شدت و ضعف است که پس از ذکر شاخص ها به نتیجه گیری خواهیم پرداخت :

۱) حوزه فرهنگ واندیشه شامل موارد زیر می باشد

▪ اهتمام به عقلانیت و عقل

▪ پای بندی به نظام دانایی دینی

▪ آزاد اندیشی وفرهنگ تعامل اندیش

▪ تفکر انتقادی و نوآوری

۲) حوزه سیاست وقدرت سیاسی

▪ تبیین کننده موانع سیاسی وشکاف های بین دولت – ملت

▪ معتقد به اصل نظارت وکنترل قدرت سیاسی

▪ معتقد به رابطه منطقی بین سیاست وفضایل معنوی

۳) حوزه اخلاق و هنجارها

▪ اخلاق پرسشگری وکنجکاوی

▪ اهتمام به ارزشها وفضایل اخلاقی

▪ معتقد به اخلاق عملی و کاربردی در جامعه

۴) حوزه اقتصاد ومعیشت

▪ معتقد به عدالت اقتصادی و رفع فاصله طبقاتی

▪ اعتقاد به فرهنگ کار و تلاش و مبارزه با رانت گرایی

۱) حوزه فرهنگ و اندیشه

▪ اهتمام به عقلانیت و عقل

یکی از شاخص های مهم روشنفکری دینی اهتمام به عقل وعقلانیت است منتهی روشنفکری دینی عقل ابزاری را یکی ازشقوق عقل می داند توضیح اینکه در انسان یک عقل بیشتر وجود ندارد و اینکه تقسیم بندی کرده ایم به اعتبار مدرک عقل یا تفاوت در منشا مدرکات است عقل نظری در مورد شناخت امور دانستنی است و عقل عملی در مورد شناخت امور انجام دادنی است که به لحاظ متعلق شناخت یا مدرک عقل است[۲] .بنابر این جدایی بین عقل ابزاری (عملی)و عقل نظری(منبع)امری اعتباری است پس هر گاه عقل تکیه بر دانایی خود کند منبع تلقی میشود و هر گاه بر توانایی خود تکیه کند ابزار تلقی می شود .علی الهذا انچه مهم است خرده گفتمانهای درون طیف روشنفکری دینی است که گروهی صرفا عقل عملی را لحاظ می کنند و در ساحت های زندگی و دین به مدد عقل ابزاری صرف به تجزیه و تحلیل می پردازند درواقع به بنیادهای مدرنیته باور دارند و عقل نقاد مدرن را سلاح خود در فهم سنت و دین قرار می دهند و گروهی دیگر به میراث فرهنگ ایران اسلامی یعنی میراثهای به جا مانده از ابن سینا ، سهروردی و صدرا توجه می کنند وسپس سایر شقوق عقل را مد نظر می گیرند و حیات اجتماعی و دین راتفسیر عقلی می کنند ،یعنی عقلی که اثبات می کند معرفت فرا عقلی داریم وعقل به عنوان منبع استنباط می شناسد منتهی نه انحصاری در معرفت شناختی و ساحت های زندگی و دین دارد بلکه توجه به پذیرش نقش عقل با عنایت به اسیب پذیر بودن آن ،درمجموع وجه مشترک همه خرده گفتمانهای روشنفکری اهتمام به عقل و عقلانیت است . بنا بر این ما در مقام داوری امتیاز پایین تری به روشنفکران دینی که عقلانیت را به ایدئولوژی بسته ای تبدیل می کنند ،می دهیم.

▪ پای بندی به نظام دانایی دینی :

منظور از نظام دانایی کل روابطی است که بر اساس معرفت شناسی در دوره خاصی شکل می گیرد و وحدت بخش مفاهیم آن دوره است این نظام می تواند متکی بر انسان محوری ،طبیعت محوری و توحید محوری باشد دراین تحقیق مراد از نظام دانایی دینی نطامی است که متکی بر نص و به تعبیری نص محور است[۳] .

روشنفکری دینی درمورد پای بندی به نظام دانایی دینی می تواند آنرا نقد کند ولی نمی تواند نفی کند یعنی هسته کانون نظام دانایی دینی را نمی تواند نفی کند وگرنه از حوزه روشنفکری دینی خارج می شود ان هسته کانونی نظام دانایی دینی وحی و نص است که خصلت تئوریک دارد درواقع کتاب و سنت منبع و مخزن روشنفکری دینی است .منتهی خرده گفتمانهای درون روشنفکری دینی وجود دارد که برخی راه حل تبیین دینی برای عصر جدید بر اساس محور عقلانیت قائلند و بعضی دین را عصری می کنند و نگاه حداقلی در حوزه فهم دینی و حوزه تحقق دینی دارند ، ما در تمام داوری به عنوان یک مفسر امتیاز اصلی را به گروهی می دهیم که در نظام دانایی دینی هم پایانی و هم پویایی دینی را لحاظ می کنند.

▪ ازاد اندیشی و فرهنگ تعامل:

بدیهی است که ازاد اندیشی یکی از عوامل مهم تولید فرهنگ و علم است[۴] وگسترش دانش بدون ازاد اندیشی تصوری بلا تصدیق است . در ازاد اندیشی ما هم به دنبال رفع موانع و اجبار برای انجام عمل هستیم و هم ایجاد مقتضی درونی تا با پرورش استعداد خود و استفاده از محیط بیرون برای رسیدن به رفاه وسعادت تلاشی منطقی صورت گیرد شاخص مهم روشنفکری ازاد اندیشی به اصل مهمی بر می گردد که انسانها ازادند و ازاد افریده شده اند واین روشنفکری دینی است که در چارچوب همان قرار دادها و قوانینی که با ما انزال الله مخالفت ندارند فعالیت می کند درخرده گفتمانهای درون روشنفکری دینی برخی نگاه فرد محوردر شاخص ازاد اندیشی دارند برخی نگاه اجتماع گرایانه دارند. بهترین نمونه روشنفکری دینی ازاد اندیش، احترام به فرد و اجتماع است .همین شاخص خود سه زیر مجموعه دارد .یعنی نفی تحجرو انعطاف پذیری و تعامل اندیشی است در نفی تحجر روشنفکر ازاد اندیش نمی تواند به دنبال ایستایی باشد نمی تواند نسبت به نیازهای متغییر انسان بی تفاوت باشد و دائما گذشته گرایی کند. زیرمجموعه دیگر انعطاف پذیری وتحمل نظر مخالف است. نه اینکه بپذیرد بلکه اجازه دهد گفتار و سخن رقیب طرح شود. وسپس با استدلال رد کند .و زیر مجموعه اخر یعنی تعامل اندیشی به این مفهوم که روشنفکر ازاد اندیش فرهنگ تعاملی را تقویت می کند نه فرهنگ تقابلی هر چند یکی از اسیب های فرهنگی در طول تاریخ ایران فرهنگ تقابلی و حذفی بوده است تلاش روشنفکر دینی بر این باشد که فرهنگ تعامل وگفتگو را جایگزین فرهنگ تقابلی وحذفی کند.

دکتر مسعود پورفرد

پی نوشت ها:

[۱] دین ، دموکراسی و روشنفکری در ایران،محمد رضا تاجیک ،تهران :موسسه تحقیقات و توسعه علوم انسانی ،ص ۱۳۸.

[۲] -ر.ک جایگاه عقل در استنباط احکام،سعید قماشی ،قم :پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی ، ۱۳۸۴،ص۲۵.

[۳] - مردم سالاری دینی،مسعود پورفرد، قم : پژوهشکاه علوم و فرهنگ اسلامی،۱۳۸۴،ص۳۰.

[۴] - نشست علمی رروشنفکری حوزوی – ۲۱/۲/۸۵، دفتر جنبش نرم افزاری قم ، ص۱۱.

[۵] - دین پژوهی معاصر ، علی اکبر رشاد ، تهران : موسسه فرهنگ دانش و اندیشه معاصر ، ص۸۱.

[۶] - روشنفکری در گذراندیشه ها ، مقاله هادی خانیکی ، پژوهشگاه فرهنگ و معارف ، ۱۳۸۴،ص۲۰۳.

[۷] - مردم سالاری دینی ، پیشین ، ص۶۷.

[۸] - سایت دانش سیاسی اسلام ،مقاله علم سیاست از باز شناسی تا بازسازی .

[۹] - دانایی و معضل دینداری ، محمد رضا اسدی ، تهران : اندیشه امروز ، ۱۳۸۳، ص۲۵۶.

[۱۰] - همایش علمی تهدید ها و فرصت های روشنفکری دینی –اصفهان ، دفتر جنبش نرم افزاری – ۲۲/۶/۸۵

[۱۱] - سوره نجم –آیه ۳۹

[۱۲] - منطور از روشنفکردینی مبتدی : روشنفکری است که دارای حداقل ویژگی ها باشد وروشنفکردینی متجزی : روشنفکری است که حداقل نیمی ازشاخص ها را دارا باشد وروشنفکردینی مجدد(جامع نگر) : روشنفکری است که متصف به اکثریت ویژگی ها با شد

---