شرایط اخوت اسلامی

برای اخوت اسلامی شرایط و پایه هایی هستند که عقد برادری بدون آنها انتظام نمی یابد و ممکن نیست مقبول درگاه حق تعالی واقع شود, مگر اینکه مسلمانان راه آنها را در پیش گیرند و بهترین نوعشان را اتخاذ نمایند ما هم اکنون اهمّ شرایط و روشن ترین مواد اساسی برادری اسلامی را بر شما امت مسلمان معروض می دریم

برای اخوت اسلامی شرایط و پایه هایی هستند که عقد برادری بدون آنها انتظام نمی یابد و ممکن نیست مقبول درگاه حق تعالی واقع شود، مگر اینکه مسلمانان راه آنها را در پیش گیرند و بهترین نوعشان را اتخاذ نمایند. ما هم اکنون اهمّ شرایط و روشن‌ترین مواد اساسی برادری اسلامی را بر شما امت مسلمان معروض می‌دریم. امید که تذکری باشد برای کسی که به تعبیر قرآن دلی پاک دارد و گوش فرا می‌دهد در حالی که شاهد و حاضر است.

الف) برادری اسلامی باید خالصانه به خاطر خدا باشد و این امر امکان پذیر نیست، مگر اینکه آنها از حرص مصالح ذاتی به دور باشند. باید از جلب منافع شخصی دست بردارند؛ زیرا تنها در آن صورت است که اخوت اسلامی میوه هایش را عطا می‌نماید و ثمرات و آثار مثبتش در جامعه تحقق می‌یابد. یکی از دلایل خالصانه بودن محبت، روایت امام مسلم است که قبلاً درباره ی دیدار مخلصانه شخصی از برادر دینی اش نقل گردید.

ب) برادری اسلامی باید همراه با ایمان و تقوی باشد و این مستلزم آن است که فرد مسلمان از میان دوستان، اهل ایمان را انتخاب نماید و از میان اهل ایمان پاک‌ترین و با تقواترینشان را اختیار کند. از دلایل این امر فرموده ی خداوند است:

(إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ ) حجرات: ۱۰

« فقط مؤمنان برادران همدیگرند.»

(الْأَخِلَّاء یَوْمَئِذٍ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ إِلَّا الْمُتَّقِینَ ) زخرف: ۶۷

«‏ دوستان ، در آن روز ، دشمنان یکدیگر خواهند شد ، مگر پرهیزگاران . ‏»

ابوداود و ترمذی از ابی سعید خدری (رض) روایت کرده اند که پیامبر (ص) فرمود:

«لا تصاحب الّا مؤمناً و لا یأکل طعامک الّا تقیّ»

با کسی جز انسان مؤمن رفاقت مکن و بکوش که جز اهل تقوا کسی طعامت را نخورد.

و همچنین ابوداود و ترمذی از ابوهریره (رض) روایت کرده که پیامبر (ص) فرمود:

«المرء علی دین خلیله‌ فلینظر احدکم من یخالل»

هر شخصی به دین دوست خود است پس هر یک از شما مواظب باشد که با چه کسی دوستی می‌کند.

البته اگر دوستی بر این منوال باشد، از کوه های بلند استوارتر و از ساختمآنهای رفیع پایدارتر خواهد بود. به علاوه ممکن نیست حوادث شب ها آن را به لرزه درآورد و مصائب روزگار تار و پودش را از هم گسیخته نماید.

ج) در اخوت اسلامی التزام به منهج اسلام شرط است.

این امر هنگامی امکان پذیر است که آن دو نفر متعهد شوند که شرایع و قوانین الهی در میانشان حکم فرما باشد و در همه حال به سنت پیامبر (ص) رجوع نمایند. چنان که رسول خدا (ص) در حدیث «رجلان تحابّا فی الله اجتمعا علیه و تفرّقا علیه» به همین معنی اشاره فرموده: یعنی هر دو متعهد شوند که در جمع شدن و جداییشان خدا را سرلوحه ی زندگی خویش قرار دهند. به همین خاطر هرگاه دو نفر از اصحاب رسول خدا (ص) به هم می‌رسیدند، از یکدیگر جدا نمی‌شدند، تا اینکه یکی از آنان بر دیگری سوره ی عصر را قرائت می‌نمود. سپس به هم سلام می‌کردند و می‌رفتند. آنان با این کار می‌خواستند بگویند که هر دو به منظور التزام به منهج اسلامی و انجام عمل صالح توصیه به حق و توصیه به صبر متعهد شده اند و با هم پیمان بسته اند که همواره از امتی باشند که بر دین اسلام پایدار است. رحمت خدا بر امام بزرگوار حضرت شافعی که با فهم عمیق و نظر دقیقش چه کلام زیبایی دارد! امام در این باره می‌گوید:

«لو لم ینزل من القرآن غیر سورة العصر لکفت النّاس»

اگر از قرآن چیزی به جز سوره ی عصر نازل نمی‌شد، برای مردم کافی بود.

در واقع اگر برادری چنین باشد، پس هر یک از برادران دینی در اخلاق، رفتار و معاملاتش، قرآنی است که بر زمین راه می‌رود؛ چرا که او در مسیر زندگی به منهج اسلام و برنامه های قرآن ملتزم گردیده است؛ زیرا ایمان عبارت است از اعتقاد قلبی، اقرار به زبان و عمل با اعضا به مقتضای آن، که در قالب چنین کسانی مجسّم شده است.

د- اخوت اسلامی لازم است که همراه با نصیحت و خیرخواهی باشد.

به طور مسلم تحقق یافتن این امر به آن است که انسان نسبت به برادر مسلمانش همچون آینه باشد. بدین معنی که هرگاه یکی از آنان از دیگری کار نیکی را مشاهده نمود، او را به ادامه ی آن کار تشویق نماید و اگر او او نقص و خللی دید، مخفیانه نصیحتش کند و او را به توبه و بازگشت به راه حق و هدایت وادار نماید و بی‌تردید این کار متضمن تعاون بزرگی در زمینه ی آراستن دل¬ها به فضایل و خالی شدن آنها از رذایل است و آن در تلاش پی گیر و ارزشمندی در جهت ساخت شخصیت برادرانه بر اساس قوانین اسلام و موازین شریعت نهفته است.

پیامبر عظیم الشأن اسلام بر سر همین نصایح خالصانه بود که با اصحاب گرانقدر خویش بیعت فرمود تا در هر مکانی که هستند و به هر جایی که سفر می‌کنند، سعی نمایند که در میان جامعه ی داعیان حق، راهنمایان خیر و دعوتگران به سوی خدا باشند. چنان که شیخین از جریر بن عبدالله روایت کرده اند که فرمود:

«بایعت رسول الله علی اقام الصّلوة و ایتاء الزّکاة و النّصح لکلّ مسلم»

با رسول خدا(ص) بر سر اقامه ی نماز و ادای زکات و نصیحت برای هر مسلمانی بیعت کردم.

همچنین هرگاه برنامه های اخلاقی پیامبر (ص) را در نظر می‌گیریم، می‌بینیم که آن حضرت (ص) همه ی مسلمانان را ملتزم ساخته که درباره ی خدا، رسول خدا (ص) ائمه ی مسلمین و عامه ی ایشان، ناصحی خیرخواه و امین باشند.

امام مسلم از پیامبر اسلام روایت می‌کند که فرمود:

«الدّین النّصیحة»، قلنا لمن یا رسول الله (ص)؟ قال: لله و لکتابه و لرسوله و لأئمّة المسلمین و عامّتهم

دین همان نصیحت است. گفتیم ای رسول خدا! برای چه کسی دین نصیحت است؟ فرمود: برای خدا، کتاب خدا، رسول خدا، ائمه مسلمین و عامه ی آنان.

حال این سؤال پیش می‌آید که: اگر طرف مقابل به پند و موعظه اهمیتی نداد، وظیفه ی دیگران چیست؟ هنگامی که اندرزهای حکیمانه به قصد بر حذر داشتن شخصی از اعمال ناروایی که مصرانه بر آن اقدام می‌نمود، مؤثر نبود و نصایح صمیمانه به منظور رهایی او از مصیبتی که بر انجام آن تصمیمی قاطعانه دارد سودمند نیفتاد، در آن صورت بر مسلمان واجب است که او را ترک نماید، تا آنگاه که سرانجام به سوی حق باز گردد و به جانب رشد و معرفت روی آورد. اگر همچنان بر فسق و تباهی خویش پا بر جا بود و در بیابان گمراهی سرگردان و غیر قابل اصلاح گردید، بر انسان مؤمن است که تا ابد ترکش نماید و این ترک و هجران مطمئن‌ترین عروه ی ایمان است؛ زیرا که چنین کاری جز به خاطر خدا نیست. اینک به بیابان دلایل این مسأله می‌پردازیم:

۱) طبرانی از عبدالله ابن عباس روایت می‌کند که پیامبر اسلام (ص) فرمود:

«أوثق عری الایمان الموالاة فی الله و المعاداة فی الله و الحبّ فی الله و البغض فی الله».

مطمئن‌ترین دستاویز ایمان، دوست داشتن به خاطر خدا و دشمن داشتن به خاطر او و همچنین محبت به خاطر خدا و بغض و کینه به خاطر اوست.

۲) امام بخاری درباره ی ترک مصاحبت با گناه کاران از معب که با جمعی در تبوک از فرمان پیامبر (ص) تخلف نموده بود، روایت می‌کند که گفت: رسول خدا (ص) اصحاب را از سخن گفتن با ما نهی فرمود – و پنجاه شبانه روز را ذکر نمود- سرانجام کارمان به آنجا رسید که زمین با آن همه وسعت و گستردگی بر ما تنگ شد. حتی از وجود خودمان هم به تنگ آمدیم. هیچ یک از مردم حاضر نبود که با سخن بگوید و یا با ما بنشیند، تا وقتی که خداوند در قرآن پذیرش توبه ی ما را اعلام فرمود.

۳) در تاریخ زندگی رسول اکرم (ص) ثابت گردیده که آن حضرت (ص) یکی از همسرانش را یک ماه کامل ترک نموده و با این کار او را به خاطر تخلفاتی شرعی توبیخ فرموده است.

۴) سیوطی روایت می‌کند که حضرت عبدالله بن عمر (رض) تا وقتی که وفات یافت، با یکی از پسرانش سخن نگفت؛ زیرا به حدیثی که از رسول خدا (ص) برایش روایت نمود، گردن ننهاد. در آن حدیث حضرت پیامبر (ص) مردان را از اینکه مانع رفتن همسرانشان به مسجد شوند، نهی می‌نماید.

۵) شیخین – رحمهما الله- از ابی سعید خدری (رض) روایت می‌کند که گفت: رسول خدا (ص) از «خذف» یعنی پرتاب سنگریزه به وسیله دو انگشت سبابه و ابهام، نهی فرمود و افزود که این کار نه صیدی را می‌کشد و نه دشمنی را از پای درمی‌آورد، بلکه یا چشمی را درمی‌آورد و یا دندانی را می‌شکند. در روایت دیگری آمده که یکی از بستگان نزدیک ابن مغفل اقدام به خذف کرد. ابن مغفل او را از این کار منع نمود و حدیث پیامبر (ص) را برایش نقل کرد، اما آن شخص دست بردار نشد. ابن مغفل این بار با عصبانیت به او گفت: من حدیث پیامبر را برایت گفتم، اما تو حیا نکردی! بدان که تا ابد با تو سخن نمی‌گویم.

برادران مسلمانم! از مطالب فوق معلوم می‌گردد که یکی از اهداف مهم و اساسی قطع رابطه با دوستان، آن است که به عنوان مجازاتی بازدارنده و تأدیبی موقتی مورد استفاده قرار گیرد، مانند قطع رابطه ی پیامبر (ص) با بعضی از همسرانش به مدت یک ماه کامل و ترک متخلفین غزوه ی تبوک به مدت پنجاه شبانه روز. البته این قضیه در مورد گناهکارانی است که به دین اسلام معتقدند و به شریعت اسلام ایمان دارند، اما درباره ی ملحدی که کفر و الحادش را اعلام می‌دارد و یا یک نفر از اهل ردّه، مسأله به شیوه ای دیگر است؛ چرا که تبرئه از چنین کسانی و قطع رابطه با آنان از واضح‌ترین مقتضیات ایمان و از بارزترین توجیهات قرآنی است. گر چه آن شخص ملحد یا مرتد پدر، برادر یا فرزند باشد. چنان که خداوند در سوره مجادله می‌فرماید:

(لَا تَجِدُ قَوْماً یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْیَوْمِ الْآخِرِ یُوَادُّونَ مَنْ حَادَّ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَلَوْ کَانُوا آبَاءهُمْ أَوْ أَبْنَاءهُمْ أَوْ إِخْوَانَهُمْ أَوْ عَشِیرَتَهُمْ ... ) مجادله: ۲۲

«مردمانی را نخواهی یافت که به خدا و روز قیامت ایمان داشته باشند ، ولی کسانی را به دوستی بگیرند که با خدا و پیغمبرش دشمنی ورزیده باشند ، هرچند که آنان پدران ، یا پسران ، یا برادران ، و یا قوم و قبیله ایشان باشند .»

همچنین در سوره ی توبه می‌فرماید:

(‏ یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ لاَ تَتَّخِذُواْ آبَاءکُمْ وَإِخْوَانَکُمْ أَوْلِیَاء إَنِ اسْتَحَبُّواْ الْکُفْرَ عَلَی الإِیمَانِ وَمَن یَتَوَلَّهُم مِّنکُمْ فَأُوْلَئِکَ هُمُ الظَّالِمُونَ ‏) توبه: ۲۳

«‏ ای مؤمنان ! پدران و برادران ( و همسران و فرزندان و هر یک از خویشاوندان دیگر ) را یاوران خود نگیرید ( و تکیه‌گاه و دوست خود ندانید ) اگر کفر را بر ایمان ترجیح دهند ( و بی‌دینی از دینداری در نزدشان عزیزتر و گرامی‌تر باشد ) . کسانی که از شما ایشان را یاور و مددکار خود کنند مسلّماً ستمگرند . ‏»

باز در سوره ی توبه می‌فرماید:

(‏ وَمَا کَانَ اسْتِغْفَارُ إِبْرَاهِیمَ لِأَبِیهِ إِلاَّ عَن مَّوْعِدَةٍ وَعَدَهَا إِیَّاهُ فَلَمَّا تَبَیَّنَ لَهُ أَنَّهُ عَدُوٌّ لِلّهِ تَبَرَّأَ مِنْهُ إِنَّ إِبْرَاهِیمَ لأوَّاهٌ حَلِیمٌ ‏ ) توبه: ۱۱۴

«‏ طلب آمرزش ابراهیم برای پدرش ، به خاطر وعده‌ای بود که بدو داده بود ، ولی هنگامی که برای او روشن شد که پدرش ( در قید حیات بر کفر اصرار می‌ورزد و برابر وحی آسمانی دار فانی را با کفر وداع می‌گوید ، دانست که او ) دشمن خدا است ، از او بیزاری جست ( و ترک طلب آمرزش برای وی گفت ) . واقعاً ابراهیم بسیار مهربان و دست‌بدعا و فروتن و شکیبا بود . ‏»

از این نصوص قرآنی روشن خواهد شد که قطع ارتباط با بستگان و خویشاوندان، در صورت اصرار بر کفر مهم‌ترین مقتضای ایمان و اسلام است؛ زیرا در اسلام رابطه ی برادری از هر رابطه ای بالاتر و پیوند اعتقادات دینی از هر پیوند دیگری محکم‌تر و استوارتر می‌باشد. پس نخستین مرحله ی ثابت و غیر قابل تغییر در شکل گیری جامعه ی اسلامی، پیمان برادری و محبت است که ( إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ ...) و شعار همیشگی و تغییر ناپذیر این است که: ( ... إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِندَ اللَّهِ أَتْقَاکُمْ ... )

هـ) برادری اسلامی لازم است بر اساس مشارکت در غم و شادی باشد:

بدین معنی که انسان مسلمان در خوشحالی برادرانش خوشحال و در غم و نگرانی آنان اندوهگین و نگران باشد. دین مقدس اسلام مشارکت و همدردی را در بین همه ی مسلمانان، در شادی ها و گرفتاری ها، امری واجب و لازم الاجرا قرار داده، بدیهی است که در حق برادران دینی واجب‌تر و ضروری‌تر خواهد بود؛ زیرا آنان که به خاطر خدا با هم دوستی و برادری دارند با هم پیمان بسته اند که در گفتار و کردارشان به منهج اسلام پایبند باشند و در امور کلی و جزئی خود را با شریعت الهی تطبیق دهند و هیچ کدام از آنان به اندازه ی سر مویی (نوک سوزنی) از خواسته ها و دستورات دین اسلام تخلف ننمایند و در برنامه ی زندگی ذره ای از دایره ی قوانین الهی خارج نشود. توصیه هایی اسلامی در زمینه ی روابط اجتماعی در ادامه می‌آید:

(تَعَاوَنُواْ عَلَی الْبرِّ وَالتَّقْوَی ) مائده: ۲

« در راه نیکی و پرهیزگاری همدیگر را یاری و پشتیبانی نمائید.»

«لا یؤمن احدکم حتّی یحبّ لأخیه ما یحب ّ لنفسه»

ایمان هیچ کدام یک از شما کامل نمی‌شود مگر اینکه برای برادرش بخواهد آنچه را برای خود می‌خواهد.

کسی که مرکب اضافی دارد، [آن را] به کسی ببخشد که مرکبی ندارد و کسی که توشه ی اضافی دارد، [آن را] به کسی ببخشد که توشه ای ندارد.

مسلمان برادر مسلمان است. به او ظلم نمی‌کند و او را تسلیم دشمن نمی‌نماید. هر کس نیاز برادر مسلمانش را برآورده نماید، خداوند نیازهایش را برآورده می‌نماید و هر کس مشکل برادر ایمانیش را بگشاید (برطرف نماید)، خداوند به خاطر آن مصیبتی از مصائب روز قیامتش را برطرف می‌نماید و هر کس عیب مسلمانی را بپوشاند، خداوند در روز قیامت عیب هایش را می‌پوشاند.

مثل مؤمنان در محبت و مهرورزی نسبت به دیگران همانند تن است که هرگاه عضوی از درد گرفت، سایر اعضای بدن با همکاری و تب همصدای او می‌شوند.

ناگفته پیداست وقتی اسلام این گونه همه ی مسلمانان را مخاطب قرار داده می‌دهد، مسلّماً آنهایی که به خاطر خدا با هم دوستی و محبت دارند، اولین کسانی هستند که مشمول این خطاب خداوندی خواهند بود؛ زیرا که آنان به مطابقت و همسویی با اصول و مبادی شریعت و پایبندی به احکام نظامی اسلام شایسته‌ترند.

برادران مسلمانم! چنانکه یادآور شدیم، با توجه به ویژگی های اخوت اسلامی از جمله: آراسته بودن به جامه ی اخلاص، همراه بودن با ایمان و تقوا، التزام به منهج اسلام، پایبند بودن بر پند و خیرخواهی، مشارکت در رنج و شادی و در مجموع متصف بودن به این صفت ها و اتخاذ شرایط یاد شده، واضح و روشن است که برادری اسلامی هیچگاه تحت تأثیر حوادث شب ها قرار نمی‌گیرد و از مصائب روزگار در امان خواهد بود و همواره مانند جهان هستی بردوام، چون کوه پابرجا، چون خورشید تابناک و همچون شب و روز در تجدد و تکرار است.

نویسنده‌: دکتر عبدالله ناصح علوان

مترجم: رئوف موحد