سینما و رادیو و تلویزیون

آیا آینده رادیو در اینترنت است

به اعتقاد برخی اندیشمندان، شبکه جهانی اینترنت و قابلیت‌های آن، وضعیت تازه‌ای در رسانه‌های مدرن پدید آورده است که برخی به سبب ویژگی‌های خاص این دوران از آن به عنوان عصر دوم رسانه‌ها۱‌ تعبیر می‌کنند. تعاملی بودن اینترنت و قابلیت‌های آن، این امکان را فراهم آورده که انسان‌ها بتوانند از طریق صفحه کلید به صفحه کلید (کیبورد کیبورد) با یکدیگر ارتباط پیدا کنند و در هر گوشه از جهان با پیوستن به این شبکه جهانی در فضایی مجازی با یکدیگر پیوند یابند.

اینترنت علاوه بر آن که جهانی بودن را به عنوان مهم‌ترین خصیصه دنیای حاضر با خود به همراه آورده است، ساحت‌ها و مرزهای رسانه‌های مکتوب و دیداری و شنیداری را نیز به هم پیوند داده است، به گونه‌ای که امروزه در فضای مجازی دیگر نه روزنامه آن روزنامه مکتوب قرن پیش است و نه رادیو و نه تلویزیون، بلکه قابلیت فرامتنی (hypertext) امکان درج محتوا را به صورت متن، تصویر و صوت فراهم آورده است که این محتوای چندرسانه‌ای (multimedia) است؛ البته این فقط اینترنت نیست که از قابلیت‌های رسانه‌های دیگر بهره می‌گیرد، بلکه رسانه‌های دیگر نیز با استفاده از قابلیت‌های اینترنت، امروزه عرصه‌های تازه‌ای را تجربه می‌کنند که رادیو‌های اینترنتی نمونه‌ای از آن است. در این گفتار بر‌آنیم تا ضمن تشریح وضعیت تازه رسانه رادیو در اینترنت، به تبیین قابلیت‌ها و امکانات اینترنت برای رادیو بپردازیم.

اینترنت و خدمات اضافی دیجیتالی از سال ۱۹۹۵ مفهوم رادیو را تغییر داده است:

اگر رادیو تا امروز تنها رسانه‌ای منفصل و محدود به شنیدن بود، امروز به وسیله اینترنت، تصاویر متحرک، عکس‌ها، رنگ‌ها و حتی تصاویر ویدئویی و انیمیشن و دنیای مجازی رادیو دگرگون شده است.

در دنیای نوین چندرسانه‌ای، به مخاطب رادیو، به جای شنونده، کاربر گفته می‌شود.

در دنیای امروز به جای گروه مخاطبان رادیو واژه جامعه ارتباطی رادیو به کار می‌رود.

هر یک از اعضای این جامعه ارتباطی می‌توانند از طریق گفتگوی اینترنتی (چت) و پست الکترونیکی با دیگر اعضا و مجری ارتباط برقرار کنند.۲‌

نگاهی گذرا به چگونگی بهره گرفتن رادیو‌های مختلف از اینترنت نشان می‌دهد که در وضعیت حاضر، ما با ۲ شکل اصلی از رادیو‌های اینترنتی روبه‌رو هستیم که می‌توان با توجه به چگونگی بهره گرفتن اصحاب رادیو از قابلیت‌های اینترنت، آنها را به این شکل تقسیم‌بندی کرد:

۱) رادیو محور:

در این شیوه ما با مفهوم خاص رادیوی اینترنتی روبه‌رو نیستیم، بلکه در واقع رادیو در اینترنت است؛ یعنی این که رادیو همان ویژگی اطلاع‌رسانی خطی خود را دارد و تنها از ویژگی جهانی بودن اینترنت استفاده می‌کنیم.

به دیگر سخن، در این شیوه به جای پخش از طریق فرکانس (Broadcasting)، از ظرفیت وب (webcasting) برای ارسال اطلاعات بهره می‌گیریم. در سال‌های اخیر برخی شبکه‌های رادیویی با طراحی صفحه‌های اینترنتی علاوه بر پخش برنامه از طریق وب، برنامه‌های خود را نیز تبلیغ می‌کنند.

۲) اینترنت محور:

در این شیوه از ویژگی تعاملی بودن (interactivity) اینترنت بهره گرفته می‌شود. به این معنا که کاربر می‌تواند خود با سرور ارتباط یابد و برنامه‌های دلخواه خود را انتخاب کند. در واقع کاربر از ویژگی خطی بودن رادیو فاصله می‌گیرد و خودمختار خواهد بود که چه محتوایی را انتخاب کند.

متن و تصویر در این شیوه به کاربر در ناوبری در صفحات و یافتن صوت دلخواه یاری می‌رساند. با کمک ابزار برای تبادل داده‌ها، کاربر می‌تواند امروزه به صورت غیرمستقیم به جریان پخش رادیویی دست یابد؛ مثلا در فهرست انتخاب بهترین عنوان موسیقی، او همگام با دیگران می‌تواند تعیین کند که کدام قطعه موسیقی باید جلوتر کشیده شود.

گام بعدی آن است که عنوان موسیقی درخواست شده به وسیله شنوندگان از طریق اینترنت در برنامه گنجانده و با فهرست برنامه تطبیق داده شود. به این ترتیب شنوندگان می‌توانند با یک کلیک، به طور مستقیم پیش از پخش موسیقی، ترتیب عناوین را تغییر دهد.

به این ترتیب، نقش‌ها با یکدیگر عوض شده است. مجری به عضوی منفصل در برنامه بدل شده است و شاید در آینده در برخی برنامه‌ها، دیگر نیازی به حضور مجری نباشد. مدیر داخلی در واقع شنوندگان خواهند بود. آنها با ردو بدل کردن اطلاعات از طریق اینترنت، گرداننده رادیوی خود خواهند بود. به این ترتیب برخی از قواعد طرحی که برتولت برشت درباره نمایش در سال ۱۹۳۲ عنوان کرد، امروزه به عنوان تئوری رادیو به واقعیت پیوسته است.

در حال حاضر، فقط اینترنت در این موقعیت و وضعیت قرار دارد که بتواند رادیو را از یک ابزار توصیفی صرف به ابزاری ارتباطی بدل کند؛ بنابراین علاوه بر ارتباطات برخط (آنلاین)، این امکان نیز میسر است که نه‌تنها رادیو به ارسال پیام بپردازد، بلکه پیام را نیز دریافت کند و آن گونه که برشت می‌گوید: «تماشاچی (تئاتر) را نه فقط به شنیدن وادارد بلکه با او به صحبت نیز بپردازد. وی را منزوی نکند، بلکه با او ارتباطی دوسویه برقرار کند». (برشت، ۱۹۳۲)

قاعده معماگونه مطرح شده از سوی برشت که در دوران قبل از پیدایش رسانه‌های جدید مانند تلویزیون درباره تماشاچی بیان شده است، تازه امروز قابل فهم است. رادیو امروز به وسیله اینترنت به رسانه‌ای قابل رویت تبدیل شده است و شنونده، همزمان به نوعی بیننده آن نیز است.

پخش (Broadcasting)، پخش از طریق صفحات الکترونیکی (Webcasting) و جریان یافتن (Streaming)، این واژه‌ها و کاربرد متفاوت آنها به تحولات عظیم و عمیقی از مفهوم رادیو اشاره دارد. در شبکه جهانی اینترنت، شیوه‌های تازه‌ای به کار می‌رود که با مفهوم کلاسیک رادیو تفاوت بسیار دارد.

وحدت آنها در این است که رادیو اینترنتی یا رادیو وب، استانداردی عمومی برای عرضه برنامه‌ها با جریانی زنده (Livestreaming) در اینترنت است.

جریان زنده یک فرآیند تکنیکی است که سیل داده‌های صوتی را در بسته‌های اطلاعاتی مجزا تقسیم‌بندی می‌کند و از طریق ارتباطات اینترنتی برای دریافت‌کننده ارسال می‌دارد.

در امریکا، تحقیقات اینترنتی درباره مخاطبان از نخستین گرایش‌ها به این نوع رادیو‌ها حکایت می‌کنند. سهم رادیوهایی که صرفا از طریق اینترنت برنامه پخش می‌کنند، هم‌اکنون نسبت به رادیو‌هایی که هم از طریق رادیو و هم از طریق اینترنت برنامه پخش می‌کنند، بیشتر است.

<پخش پیام از طریق فرستنده، پخش از طریق اینترنت؟ کدام یک برنده خواهد شد؟>، عنوان تحقیقی درباره اقتصاد رسانه‌ای در امریکا (آوریل سال ۲۰۰۰) بود.

رادیو اینترنتی از نظر تکنیکی رشد کرده است. نرم‌افزارهای مرورگر (Browser) مورد نیاز در سیستم‌های مدرن از قبل نصب می‌شوند. به جای صدای رنج‌آور، سوت و جیرجیر امواج کوتاه، رادیو اینترنتی مدرن امروزه، صدایی با کیفیتی خوب همسطح یک دستگاه کوچک رادیو ارائه می‌کند.

اکنون در برخی موارد برنامه‌ها به صورت استریو عرضه می‌شود. با افزایش کیفیت انتقال پیام از طریق اینترنت و توسعه پهنای باند، کیفیت پخش اینترنتی بسرعت کیفیتی بسیار مطلوب مانند فرستنده‌های اف ‌ ام خواهد یافت.

اولین تجربیات در روش نوین استفاده از رادیو، نشانگر تغییر در الگوی به جامانده از قبل است. ارائه آنلاین برنامه‌ها، بتدریج جایگزین عرضه خطی پخش برنامه‌ها می‌شود.

تاکنون شنونده باید به شنیدن برنامه دلخواهش در راس ساعتی مقرر بسنده می‌کرد. پخش زنده در معنای حقیقی کلمه یعنی در زمان اجرای برنامه، مخاطب به طور مستقیم، آن را بشنود و چنانچه در آن ساعت نمی‌توانست آن برنامه را گوش دهد، در واقع مطالب بسیاری را از دست داده بود!

رادیو سال‌های سال سریع‌ترین و در عین حال فرارترین رسانه به حساب می‌آمد؛ اما امروزه دیگر چنین نیست.

خداحافظی با ساختار خطی رادیو؟ تعداد زیادی از رادیو‌های اینترنتی، مدت‌هاست که فلسفه اصلی پخش خطی برنامه را با یک فرمت ثابت رها کرده‌اند. ازاین رو،رادیوهای اینترنتی شبیه دستگاه‌های اتوماتیک پخش موسیقی به کاربر امکان انتخاب کانال زنده موسیقی دلخواه را می‌دهد.

کانال‌های آلمانی در موارد خاص به طور موازی حدود ۱۷ کانال ویژه موسیقی ارائه می‌کنند، این در حالی است که شبکه‌های امریکایی حتی تا حدود ۱۳۰ کانال در کنار هم عرضه کرده‌اند. (آمار مربوط به تابستان سال ۲۰۰۰ است)

چنانچه برنامه زنده منتخب مورد علاقه فرد نباشد، می‌تواند در فهرست پخش موسیقی ها، برنامه مورد نظر خود را تنظیم کند تا بر اساس آن به طور خودکار برنامه‌های موردنظر پخش شوند و البته در هر زمان نیز می‌توان آن را تغییر داد.

برخی دیگر از رادیوهای اینترنتی، امکان دستیابی به قسمت‌هایی از برنامه و متن را نیز به مخاطب می‌دهند. بر اساس این الگو، طرح رادیو شخصی R‌؛‌dio از BR در پایان سال ۱۹۹۵ در سطح جهانی این امکان را فراهم آورد تا هر کس بتواند به یک بانک کامل صوتی از کانال خبری ۵ در اینترنت دسترسی یابد.

این گونه می‌توان همه بسته‌های صوتی یک روز پخش برنامه را که گاه مربوط به هفته‌های پیش بوده است، بر اساس زمان پخش برنامه و نوع آن بازبینی کرده و به رایانه شخصی منتقل کند.

بانک گسترده اطلاعاتی چند رسانه‌ای در بیشتر صفحات اینترنتی فرستنده‌های رادیویی وجود دارد. هر یک از بخش‌های برنامه‌های رادیویی را می‌توان از آنجا با یک کلیک شنید و یا فایل آن را (به شیوه دانلود) به رایانه شخصی انتقال داد.

این نوع داده‌ها را می‌توان به شیوه۳ MP به رایانه شخصی منتقل یا آنها را روی لوح فشرده ذخیره کرد. ۳ MP روشی مورد استفاده برای فشرده کردن فایل‌های صوتی است.

رادیوی اینترنتی یک رادیوی مکمل صرف نیست. از اواخر دهه ۹۰ این اندیشه که رادیو اینترنتی مکمل فرستنده‌های رادیویی است، کنار گذاشته شد.

این موضوع فقط درباره فرستنده‌هایی صادق است که برنامه‌های خود را روی اینترنت نیز ارسال می‌کنند. در حالی که نقطه اوج شنود رادیوهایی که به واسطه امواج رادیویی برنامه پخش می‌کنند، بین ۶ تا ۸ صبح است و پس از آن اندک اندک از تعداد مخاطبان کاسته می‌شود. ساعات جذب مخاطبان اینترنت همان فرستنده حالتی عکس آن دارد. منحنی شنود رادیو در شنود اینترنتی تا ساعت ۲۰ کم‌کم بالا می‌رود و سپس بین ۲۰ تا ۲۱ به بیشترین تعداد می‌رسد.

هر شنونده می‌تواند خودش به یک فرستنده تبدیل شود. مدت‌هاست در سراسر دنیا حول محور هر موضوع انجمن‌های رادیویی تشکیل شده است.این انجمن ها،گروه‌های کوچکی را بر اساس زبان محلی، سلیقه موسیقی و یا علایق آنها مخاطب قرار می‌دهند.

اما امروزه این امکان وجود دارد که حتی هر رایانه، خودش به یک ایستگاه رادیویی بدل شود. نرم‌افزارهای لازم به صورت رایگان در اینترنت موجود است و می‌توان آنها را بسادگی به رایانه شخصی منتقل کرد؛ عرضه‌کنندگان این نرم‌افزارها تبلیغ می‌کنند که به وسیله آنها می‌توان در عرض‌

۳۰ دقیقه از یک رایانه شخصی یک فرستنده ساخت. ۳

این نوع رادیوهای اینترنتی نه نیازی به آرشیو دارند (به جای آن تعداد زیادی پیوند (لینک) به سرورهای خدمات رسان پخش موسیقی در اینترنت افزوده شده است). و نه نیازی به گروه رادیویی دارند (شنوندگان خودشان، محتوای موردنظر را ساماندهی می‌کنند). یا تولید (چرا که مرحله گرانقیمت پیش تولید برنامه‌ها لازم نیست).

دستگاه فرستنده کنونی به سروری کوچک محدود می‌شود که تا حدود زیادی از سوی جامعه مخاطبان ساماندهی می‌شود).

آینده رادیو در اینترنت است! این عنوانِ بولتن رسانه‌ها شماره نهم، سال ۱۹۹۹‌ است، ولی به این شعارباید با دقت و بررسی همه جوانب آن نگریست. بدیهی است که اینترنت از نظر فنی موجب بهبود کیفیت در برخی زمینه‌ها شده است. به این صورت:

▪ دریافت پیام، فردی است و خطی نیست (هر کس گرداننده برنامه خود است).

▪ افزایش بهره‌وری درست (با ارائه اطلاعات بیشتر و اضافی همراه با برنامه‌ها، متون، امکان انتقال‌داده‌ها به رایانه شخصی، اطلاعات تصویری، اخبار و سرویس‌ها، SMS، WAP و...)

▪ نوعی تعامل میان کاربر و رادیو اینترنتی و نیز ارتباطی دوسویه میان فرستنده و دریافت‌کننده.

▪ دوربین‌های اینترنتی شما را نظاره می‌کنند!

وجود دوربین‌های اینترنتی در استودیو و هنگام تهیه برنامه موجب جذابیت بیشتر شده و تصاویر زنده‌ای را برای پخش از طریق اینترنت و یا DAB فراهم می‌کند. این موضوع رفتاری مشخص و قاعده‌مند و مرتب را در مقابل میکروفون می‌طلبد.

همچنین شنوندگان می‌توانند هنگام اجرای مصاحبه زنده، مهمان برنامه را در استودیو ببینند و در نهایت این‌که می‌توانند به طور زنده با او صحبت کنند (چت کنند) و از طریق دوربین عکس‌العمل او را مشاهده نمایند. مجری می‌تواند به طور مستقیم و زنده با تک‌تک شنوندگان و تعداد زیادی از آنها چت کند، بعلاوه اطلاعاتی درباره برنامه‌های در حال اجرا ارائه کند، درخواست‌های شنوندگان را به طور مستقیم پاسخ دهد یا در صورت امکان در طول برنامه از طریق فرستنده به آن درخواست‌ها عکس‌العمل نشان دهد.

رادیو با کمک اینترنت قابل ارزیابی شده است. این موضوع تاثیر مثبتی بر اعتماد و اطمینان به رسانه داشته است. به علاوه، ژورنالیست‌های رادیویی مجبور شده‌اند تا نه تنها به تهیه متنی با واژه‌های کلیدی همت گمارند، بلکه متنی تمیز و از لحاظ دستوری، درست و صحیح تهیه کنند تا برای قراردادن در اینترنت قابل استفاده باشد. با این شیوه، گذرا بودن کار رادیویی که غالبا مورد شکایت نیز واقع می‌شود، تغییر کرده است. جمله <به نحوی قابل پخش است> برای اینترنت اعتباری ندارد. محتوای مطالب رادیو باید کاملا صحیح باشد؛ زیرا امکان چاپ مطالب (پرینت) از اینترنت امکان‌پذیر شده است. با این توضیحات می‌توان دریافت که در دنیای امروز رادیو دیگر یک جاده یکطرفه نیست.

پا‌نوشت‌ها:

۱) ر.ک، عصر دوم رسانه‌ها، مارک پاستر، ترجمه غلامحسین صالحیار، تهران، موسسه انتشارات ایران، ۱۳۷۷.

۲) ر.ک، ژورنالیسم رادیویی، آکسل بوخ هلتس، ترجمه محمد اخگری، دانشکده صداوسیما.

۳) پادکستنینگ در واقع از همین شیوه بهره می‌گیرد.

دکتر محمد اخگری

مدیر رادیو آلمانی برون مرزی و استاد مدعو دانشکده صداوسیما