معرفی کتاب کتاب عقاید نسوان(کلثوم ننه)

ریحانه اصلان زاده

کتاب عقاید نسوان(کلثوم ننه) نوشته جمال الدین محمد خوانساری کتابی، در طنز و هجو و نگارش شده به سال 1125ه.ق، از کتب خطی است که در دوران نو بارها چاپ شده ،خوانده شده و به آن ارجاع داده شده است. نشر مروارید سال 82 عقاید نسوان را با طرح های بیژن اسدی پور که در چاپ سال 55 در کنار مطالب قرار گرفته بود چاپ کرده است.
آنچه به کتاب عقاید نسوان اهمیت می بخشد و مطالعه آن را ارزشمند می کند اهمیتی است که کتاب از اواخر دوران قاجار می یابد، نشریات و روزنامه های آن دوران بارها به کلثوم ننه ارجاع می دهند و در بابش مطلب می نویسند این افسون و اهمیت در سال های بعد حفظ می شود کتاب بارها چاپ می شود و روشنفکران در بابش مطلب می نویسند.
اما آنچه مطالعه کتاب را برای علاقمندان به تاریخ فرهنگی جذاب می کند خوانش جدیدی است که کتاب در دوران نو یافته است.به عبارتی کتاب با تقسیم بندی حقیقت و خطای جدید ایران اواخر دوران قاجار،معنای نوینی می یابد . این فهم جدید در ارتباط مستقیم است با شکل گیری مفهوم خرافات(کلمه ای که حتی یک بار هم در کتاب آورده نشده) و در برابر آن علوم و فنون نوین. جالب است که عرصه زندگی روزمره زنان در ارتباط مستقیم با خرافات دانسته می شود.  . با اهمیت یافتن مفهوم علم و در برابر آن خرافات در این دوره زنان پایبندترین افراد به خرافات دانسته می شدند.امری که تقریبا تمامی نشریات زنانه مفصلاً به آن می پرداختند. اما کتابی  که بش از همه کتب دیگر، در این مباحثات به آن ارجاع می شد کلثوم ننه یا عقاید نسوان نوشته ی جمال الدین محمد خوانساری است که در دوران صفوی نگاشته شده است."این کتاب ،کتاب طنزی است که در مذمت خرافات نزد زنان سخن می گوید"جمال الدین محمد خوانساری کتاب خود را در ابواب (حمام رفتن ،نماز خواندن ،روزه گرفتن ،مهمانی رفتن،حجاب کردن،دوست گرفتن،رابطه با شوهر و نزدیکانش،دعا کردن،عروسی کردن،زاییدن،نذر کردن) به زبان طنز تنظیم کرده است.اما در واقع به نظر نمی آید جمال الدین محمد در نگارش این کتاب قصد طنز پردازی داشته باشد چرا که بیش از آنکه بخنداند آنقدر جدی و پر جزییات است که خواننده را شگفت زده می کند . مطالعه موشکافانه جمال الدین محمد خوانساری از پنهان ترین وجوه زندگی روزمره زنان (که البته خطاب به مردان نوشته شده است)در نوع خود کم نظیر است . آشکار است که ملا محمد برای نگارش کتاب دست به مطالعه و مشاهدات گسترده زده است چرا که جمع آوری آداب زندگی روزمره نزد زنان مختلف و پرداختن به مناسک و آیین های زنانه با جزییات و یادآوری تفاوت های جزیی میان گروه های مختلف زنان تنها زاییده "لطف طبع" فقیهی طناز نیست . در کل کتاب حتی یکبار هم اشاره ای به لفظ خرافات نشده است خرافات مفهومی جدید در رژیم حقیقت و خطای نوین بود که منظور ملا محمد نبود.حتی به نظر متجددین، گروه اجتماعی که خود ملا محمد متعلق به آن بود، از خرافات برکنار نبود.(با توجه به مملو از خرافات دانستنِ کتب آموزشی قدیمی)
ملا محمد کتاب را این گونه آغاز می کند:بر ضمیر برادران ایمانی پوشیده نماند که این مختصری است در بیان اقوال و افعال و واجبات و مندوبات زنان و محرمات و مکروهات و مباحات ایشان
بدانکه هر زنی که سنی داشته باشد و پیری و خرافت او را دریافته باشد ،دیگران به افعال او وثوق تمام دارند و هر زنی که خلاف فرموده ایشان عمل کند آثم و گناهکار باشد.
در معرفی کتاب این گونه آمده است:کلثوم ننه کتابی است به فارسی در هزل و موضوع آن مقابله اختلافات فقیهان است و از جمله رسوم و آداب اوباش و زنان بحث می کند مولف فرض کرده است این مراسم و آداب وحی شیطان است.
کتاب تمامی ابعاد زندگی روزمره زنان را در بر می گیرد(از حمام کردن،نمازخواندن،روزه گرفتن،مهمانی رفتن،حجاب کردن،دوست گرفتن،رابطه با شوهر و نزدیکانش،غسل کردن،دعا کردن،عروسی کردن،زاییدن،نذر کردن)ملا محمد می کوشد قطره ای آب نیز از لای انگشتانش بیرون نلغزد بنابراین کلثوم ننه و زنان دیگر مرتب در جزییات نظر متفاوت می دهند و یکدیگر را تصحیح و تکمیل می کنند. زندگی روزمره زنان در کتاب در چارچوب گفتار فقیهانه بیان می شود.ننه کلثوم و زنان دیگر نقش مولف زندگی روزمره می یابند و آراءشان را با الفاظ واجب است،مستحب است،بلا اشکال است،احوط است و ... بیان می کنند در این فتواها به کرات ضروریات شرع در برابر تنگناهای زندگی روزمره منعطف می شوند و کنار گذاشته می شوند. کلثوم ننه در بسیاری موارد غسل و نماز را به تاخیر می اندازد یا در ترکشان حکم می دهد. در این میان نیروی سرپیچی و بازیگوشی زندگی روزمره آشکار می شود که استثنا ها را می نگرد.بدین صورت گفتار فقهی تای دیگری برای خود می آفریند:زندگی روزمره زنان . این چنین " برادران ایمانی " با جهانی ناهمساز مواجه می شوند که عقلانیتی جداگانه دارد. این جاست که شوخی وارونه می شود یعنی زمانی که در می یابیم این شوخی دیر زمانی است که آغاز شده است این بازی به سخره گرفتن ها و ریشخند ها .در واقع ملا محمد جهانی را نقد می کند که از نظر او تمامی اصول اش را در مقابل جهان عقلانی ِ او سامان داده است(وقتی در برابر مفهوم برادر دینی ننه کلثوم روایات فراوان از خواهری می آورد،آنجا که از مواقعی می گوید که نماز  ساقط است و ترک آن واجب،وقتی مواقع استجابت دعا را در زندگی روزمره زنانه بر می شمارد و یا وقتی روزه های مستحبی خود را نقل می کند.)
کتاب عقاید نسوان در دوران مورد بحث ما اهمیتی روزافزون می یابد آنجا که قدرت،زندگی روزمره را عرصه مراقبت و کنترل قرار می دهد و زندگی روزمره عرصه اعمال نظارت اخلاقی می شود. آن وقت است که زندگی زنانه عرصه جولان خرافات دانسته می شود. در این هنگام رژیم جدید حقیقت  و خطا گفتار زندگی روزمره زنان را را به خرافات تقلیل می دهد و می کوشد ان را عرصه نظارت و مراقبت قرار دهد.بنابراین آموزش اخلاقی زنان اهمیت می یابد.