نكته هایی در فقه روابط بین الملل

پژوهش در فقه بین الملل, بسان دیگر بابهای فقه, بر منابع چهارگانه قرآن, حدیث, آرای فقیهان اجماع و شهرت و عقل تكیه دارد

بی گمان, سرنوشت جامعه های بشری چنان به یكدیگر تنیده است كه نه تنها برای هیچ ملتی ممكن نیست جدا از دیگر ملتها بزید كه عوامل حیاتی زیادی همه جامعه ها را به همكاری و تعاون با یكدیگر فرا می خواند, تا آن جا كه امروز روابط دولتها با یكدیگر, مانند روابط بین افراد كشور, شهر و محله است و هر چه پیش می رود این ارتباط و وابستگی بیش تر می گردد.

به گفته امام خمینی:(امروز دنیا مانند یك عائله و یك شهر است و یك شهر دارای محله های مختلفی است كه با هم ارتباط دارد.) (صحیفه نور, ج۲۴۲/۱۹.)

و براساس همین بینش و همین احساس بایستگی است كه به روشنی اعلان می دارد:

(وقتی دنیا وضعش این طور است, ما نباید منعزل باشیم. ما باید با كشورهایی كه با ما هستند و ما را اذیت نمی كنند, روابط داشته باشیم… اسلام یك نظام اجتماعی و حكومتی است و می خواهد با همه عالم روابط داشته باشد.) (همان)

امروز, حتی واژه استقلال كه به ظاهر با ارتباط ناسازگاری دارد. در پرتو ارتباط معنی و تفسیر می شود; چرا كه استقلال با همه ارزشی كه دارد, هیچ كشوری نه استقلال مطلق دارد و نه می تواند داشته باشد. ملتی اگر نتواند نسبت درست و خردمندانه ای بین بایستگی ارتباط و حفظ استقلال برقرار سازد و تفسیر و تحلیل واقع بینانه ای ارائه دهد, یا در مسلخ وابستگی ذبح خواهد شد و یا در درّه انزوا فرو خواهد افتاد. بنابراین, راه رسیدن به استقلال نیز, از جاده روابط سالم می گذرد; از این روی, امام خمینی این را از موفقیتهای انقلاب اسلامی به شمار می آورد كه توانسته است بر خلاف میل دشمنان, بین حفظ استقلال و ایجاد روابط, رابطه صحیح برقرار كند و نسبت به شیطنتهای دیگر آنان كه ممكن است به حذف روابط با ملتها بینجامد, به كارگزاران هشدار می دهد:

(ابرقدرتها و امریكا خیال می كردند كه ایران به واسطه انقلابی كه كرده است و می خواهد استقلال و آزادی را, كه یك مسأله تازه و برخلاف رویه همه حكومتهاست, به دست بیاورد به ناچار منزوی خواهد شد,وقتی كه منزوی شد زندگی نمی تواند بكند كه دیدند نشد و ایران روابطش با خارجیها زیادتر گردید. حالا به این مطلب افتادند كه ما چه كار داریم به دولتها, اینها ظالم و كذا هستند, و ما باید با ملتها روابط داشته باشیم كه این هم نقشه تازه و مسأله بسیار خطرناك و شیطنت دقیقی است… نمی توانیم بنشینیم و بگوییم كه با دولتها چه كار داریم. این بر خلاف عقل و برخلاف شرع است و ما باید با همه رابطه داشته باشیم, منتها چند تا استثنا می شود كه الآن هم با آنها رابطه نداریم….) (صحیفه نور, ج۷۳/۱۹.)

بی گمان, جمهوری اسلامی, به عنوان نظامِ مكتبی, در ارتباط با دیگران محدودیتهایی دارد كه این محدودیتها, از تعهد به یك سری اصول ارزشی مایه می گیرد. در نظام اسلامی پای بندی به تعهدها, پشتیبانی از مظلوم و… از جمله اصول ارزشی است كه در روابط با دیگران مورد توجه قرار می گیرد. مسلم در این نظام, تنها حفظ منافع ملی محور و معیار پیوند ها نیست, بلكه ارزشهای مكتبی و دستورهای مذهبی نیز در روابط نقش تعیین كننده دارند, در مثل, سلطه ناپذیری (نفی سبیل) یكی از قواعد پذیرفته شده فقهی است كه در ارتباط با كافران, چه روابط فردی و چه روابط بین المللی, نقش پایه ای و محوری دارد و نمی توان آن را نادیده گرفت.

●حساسیت احكام روابط بین الملل

گوناگونی دیدگاه و آراء در مسائل فقهی پرهیزناپذیر است. دگرسانی و گوناگونی آرا, به برخورد اندیشه ها و آرا می انجامد و سبب رشد و تكامل فقه می گردد. ولی نكته ای را كه نباید از آن چشم پوشید, دگرسانی بین احكام فردی و احكام بسته به نظام و اداره جامعه است, چه احكامی كه مربوط به شاكله نظام و پیوندهای اجتماعی داخل است و چه احكامی كه بسته بیرونی نظام است و در پیوستگی با دیگر ملتها. در احكام فردی, همان گونه كه اختلاف دیدگاهها, شایسته است, عمل كردن به دیدگاههای گوناگون و آمدن این اختلافها از مقام نظر به مقام عمل نیز ممكن و پذیرفتنی است; از این روی, تاكنون با وجود مراجع بسیار در یك زمان و گوناگونی فتواها, چون عرصه روابط فردی است مشكل جدی پیش نیامده است.

ولی در احكام اجتماعی بسته به اداره نظام و جامعه اسلامی و به بیان دیگر (فقه الحكومهٔ) گوناگونی دیدگاهها در عرصه عمل, نه تنها شایسته نیست كه خردمندانه نیز نیست. در این جا كل جامعه حكم یك فرد را دارد, هویت یگانه ای دارد, نمی توان آن را با دیدگاههای گوناگون اداره كرد. در این جا اختلاف رأی سبب سر در گمی, ناسازگاری و گاه از هم پاشیدگی جامعه می شود.

اسلام, با این كه به پیامبر(ص) به عنوان رهبر جامعه دستور به رایزنی می دهد: (وشاورهم فی الأمر) ولی تصمیم نهایی را به خود او وا می گذارد: (فاذا عزمت فتوكل علی اللّه) و حرف آخر را در اموری كه بسته به اداره جامعه است, رهبری می زند و سرّ پیشی گرفتن نظر فقیه حاكم بر دیگر دیدگاههای فقیهان, كه بسیاری آن را پذیرفته اند در همین نكته است. با این همه, احكام پیوستگیهای بین الملل, از میان احكام حكومتی از بایستگی و اهمیت بیش تری برخوردار است. این جا, جبهه بیرونی نظام است, با دیگر نظامها, وحدت رویّه و نظر, بیش از همه ضروری است. در عرصه بین الملل, حتی كشورهایی كه مبتنی بر یك نظام مكتبی و فكری ویژه نیستند, تلاش می ورزند, آیینها و قانونهای خود را به گونه ای قرار دهند كه تغییر دولتها نیز, ثبات و پایداری آن را از بین نبرد.

بسیاری ناگفته ها:

هر چند اصل وجود پیوند با بیگانگان, پیشینه ای به درازای اصل پیدایش جامعه و نظامی به نام اسلام دارد; چرا كه بنیانگذار آن از همان ابتدای اعلان موجودیت, نخست روابط خود را با غیر مسلمانان كه پیرامون او را گرفته بودند, روشن كرد: قراردادها نوشت و پیمانهایی بست, ولی با پا گرفتن حكومتهای خودكامه و نادیده گرفتن ارزشهای اسلامی در پیوند با بیگانگان و نیز پیچیده و گوناگون شدن پیوندها, ابهامهایی را به وجود آورده است كه نیاز به پاسخ روشن از سوی دستگاه فقاهت دارد. كنار ماندن فقه شیعه از حكومت, به درازا كشیدن دوران انزوا, این مشكل را افزوده و دامنه ناگفته ها را گسترانده است.

●پرسشهای بنیادین

در عرصه فقه بین الملل, ابهامها بسیار است و در این میان; پاره ای اساسی ترند, مانند:

۱ . آیا اصل بر داشتن روابط است

یا اصل بر داشتن روابط با غیر مسلمانان است كه اگر در مواردی, استثنائی وجود داشته باشد, باید با دلیل باشد, یا آن كه اصل بر نداشتن پیوند با بیگانگان است و وجود پیوند خلاف اصل و قاعده است و موارد استثنائی دلیل می خواهد. با توجه به جایگاه و كاربردی كه تأسیس اصل در استنباطهای فقهی دارد, بایستگی پایه گذاری یك چنین اصلی روشن است.

۲ . صلح اصل است یا جنگ؟

آیا از دیدگاه اسلام, نخستین حالت در پیوند با بیگانگان, صلح است و حفظ آرامش و مواردی كه جنگ روا شناخته شده استثنایی است, یا به عكس اصل در روابط بر مبارزه و ناسازگاری است و صلح حالت استثنایی است كه تنها در شرایط ناتوانی دولت و ملت اسلامی و یا حالت شكست در جنگ مشروع می شود.

به بیان دیگر, آیا صلح خود ارزش و هدف است و كافی است برای جامعه اسلامی پیامد خطرناكی به دنبال نداشته باشد و یا این كه نه, هدف از صلح مصلحت گرایی است و تن دادن به شرائط و مقتضیات ناخواسته. این از مباحث مهم و اساسی در فقه بین الملل است كه پاسخ درست آن می تواند ما را در این كه اصل بر روابط است, یا نه, كه پرسش نخست بود نیز, كمك باشد.

ممكن است با توجه به پاره ای از عمومهای, دعوت كننده به صلح و همزیستی با بیگانگان و سفارش به نگهداشت عدالت در پیوند با بیگانگان غیر مزاحم و با این باور كه در شرائط صلح, رشد و تعالی انسانها و رسیدن به سازگاری و هم اندیشی, آسان تر و در نتیجه گرایش انسانها به حق امكان پذیرتر است, از این روی, چنانكه گفته اند: شمار كسانی كه پس از صلح حدیبیّه به اسلام گرویده اند, بیش از همه كسانی است كه ظرف بیست سال پیش از آن مسلمان شده بودند و با توجه به آموزه هایی دیگر از این دست, اصالت را به صلح و همزیستی در روابط با بیگانگان بدهیم.

و ممكن است با تكیه بر مشروع بودن جهاد به عنوان مهم ترین واجب دینی و با این تفسیر كه جهاد پیشدستی درجنگ برای نشر اسلام است و عمومهای بازدارنده از دوستی با كافران و… ناسازگاری با بیگانگان را اصل قرار بدهیم.

این هر دو نگاه به موضوع, هر كدام طرفدارانی دارد و بی گمان این سخن امام خمینی ناظر به دیدگاه نخست است كه می گوید:

(ما به تبع اسلام, همیشه باجنگ مخالفیم و میل داریم كه بین همه كشورها آرامش و صلح باشد, لكن اگر جنگ را بر ما تحمیل كنند, همه ملت مان جنگجوست.) (در جستجوی راه امام از كلام امام, دفتر دوم ۱۲۶.)

در هر صورت, دست یابی به هر یك از دو دیدگاه نیاز به یك نقد و بررسی كارشناسانه فقهی دارد.

۳ . ناسازگاری منافع

تردیدی نیست كه اسلام, بر عهده همه مسلمانان و از جمله مسؤولان نظام و حكومت اسلامی مسؤولیتهایی را در ماورای مرزهای جغرافیایی قرار داده است, مانند حمایت از مظلومان و مستضعفان, كمك به مسلمانانی كه فریاد استغاثه و كمك خواهی آنان بلند است و… با توجه به مرزبندیهای ناگزیر موجود, اگر ناسازگاری بین رفع نیازمندیهای برون مرزیها با درون مرزیها پیش آمد, چه باید كرد؟

آیا باید برون مرزیها را پیش دانست, یا باید تواناییها را تقسیم عادلانه كرد و یا همانند افراد داخل كشور, اهم و مهم را در نظر گرفت؟

آیا خارج از مرزهای قراردادی بودن, می تواند دلیل جدا بودن و دگرسانی باشد؟

این نیز یكی دیگر از مسائل مهم فقه بین الملل است, هر چند نتیجه آن بیش تر در روابط بین الملل اسلامی كاربرد دارد؟

نویسنده:محمدحسن نجفی

منبع:فصلنامه فقه ، شماره ۱۰

---