میراث اشغالگران برای میان​رودان

عراق از قدیمی ترین مراکز تمدنی دنیا محسوب می شود دجله و فرات مرکز تجمع اقوامی بود که برای نخستین بار شهرنشینی را تجربه کردند آکدها, سومری ها, آشور, بابل و آن روزها حضور رنگارنگ و پرتلالویی در عرضه تمدنی جهان داشتند

عراق از قدیمی‌ترین مراکز تمدنی دنیا محسوب می‌شود. دجله و فرات مرکز تجمع اقوامی بود که برای نخستین بار شهرنشینی را تجربه کردند. آکدها، سومری‌ها، آشور، بابل و... آن روزها حضور رنگارنگ و پرتلالویی در عرضه تمدنی جهان داشتند.

به موازات این درخشش تمدنی، منطقه میان رودان همیشه کانون بحران و التهاب سیاسی و اقتصادی نیز بوده است.

تصاحب منطقه عراق همیشه برای حاکمان دیگر کشورها وسوسه انگیز بوده و بین آنها جنگ و خونریزی های زیادی رخ می داده است. این منطقه، زمانی در تصرف ایران و برهه ای دیگر در معرض دست اندازی رومی ها قرار داشت. در دوره خلفای راشدین عراق جزو قلمرو حکومت اسلامی شد و در سال ۶۱ غمبارترین حماسه خونین تاریخ یعنی حادثه کربلا در آن رقم خورد.

امویان، عباسیان، مغولان و سلسله آق قویونلو به ترتیب بر این سرزمین حکم راندند. در دوره صفویان بار دیگر، عراق ضمیمه خاک ایران شد. اما در سال ۱۵۳۵ میلادی قوای عثمانی با شکست دادن ایرانیان، عراق را به تصرف خود درآورده و تا جنگ جهانی اول که مقارن با شکست دولت عثمانی است، این کشور تحت نفوذ و مدیریت عثمانی ها قرار داشت. ستاره بخت عثمانی در بحبوحه جنگ جهانی اول در خاورمیانه رو به افول نهاد و مرد بیمار اروپا که از مدت ها قبل دچار ضعف و سستی شده بود با هجوم نیروهای بریتانیا، مجبور به واگذاری عراق به سر پرسی کاکس، سیاستمدار کهنه کار انگلیسی شد. این درواقع پایان حاکمیت عثمانی بر عراق بود.

توافقنامه سایکس ـ پیکو

در آستانه جنگ جهانی اول، در عرصه روابط بین الملل و صف بندی سیاسی کشورهای جنگ طلب اروپایی، ساختار جدیدی در فضای سیاسی خاورمیانه پدید آمد. در شانزدهم می ۱۹۱۶ براساس موافقت نامه پنهانی سایکس ـ پیکو وزرای امور خارجه انگلیس و فرانسه سرزمین های عربی و متصرفات عثمانی بین این دو کشور تقسیم شد.

سال ۱۹۱۷ ارتش بریتانیا ابتدا بغداد و سپس کرکوک را که طبق قراردادی متعلق به فرانسه بود به تصرف خود درآورد. پس از جنگ جهانی اول، کنفرانس صلح پاریس (بیست و نهم ژانویه ۱۹۱۹) هیچ توجهی به اعطای استقلال ملت های خاورمیانه نکرد. از این رو قدرت های بزرگ بی آن که نظر مردم عراق را بدانند، براساس تصمیمات کنفرانس «سان رمو» در بیست و پنجم آوریل ۱۹۲۰ عراق را تحت قیمومیت انگلیس درآوردند. ترتیبات جدید اعتراضات عمومی مردم عراق و در راس آن مرجعیت شیعه را در پی داشت. آیت الله میرزا محمدتقی شیرازی فتوای نپذیرفتن سلطه بیگانه را صادر کرد. عراقی ها بر مبنای فتاوای جهاد روحانیون، لباس رزم پوشیده و در مراکز مذهبی حاضر شدند. چهارم شوال ۱۳۳۸ قمری (ژوئن ۱۹۲۰) هزاران نفر از شیعیان، در صحن حضرت سیدالشهدا(ع) اجتماع کرده و آیت الله شیخ محمد خالصی زاده برای آنان خطابه ای شورانگیز ایراد کرد. این هیجان حماسی که قیام ۱۹۲۰ مردم عراق علیه بریتانیا را رقم زد، به تقابل نیروهای انگلیسی با معترضان انجامید و کربلا توسط فردی به نام ماژربولی محاصره شد. گروه های عشایری هم که با تحریک و تشویق آیت الله کاشانی به صفوف انقلابیون پیوسته بودند، رعب و وحشتی در دل سربازان بریتانیایی ایجاد کردند. اولین برخورد مسلحانه خونین بین عراقی ها و نظامیان بریتانیا در رمیثه (در منطقه دیوانیه کنونی) اتفاق افتاد و ادامه این روند باعث شد در مارس ۱۹۲۰ انگلیس طبق نقشه ای سلطنت عراق را به ملک فیصل واگذار کند. به این ترتیب عراق در اکتبر ۱۹۳۲ رسما استقلال خود را به دست آورد.

پس از استقلال

عراق سال ۱۹۴۵م به عضویت سازمان ملل متحد درآمد و یکی از اعضای بنیانگذار اتحادیه عرب شد. در طول دهه ۱۹۵۰ دولت عراق با کمپانی های نفتی خارجی قراردادی را امضا کرد که به آنها اجازه تولید نفت در عراق را می داد. این کشور سال ۱۹۵۶ به پیمان بغداد پیوست؛ پیمانی که اعضای آن کشورهای ترکیه، پاکستان، بریتانیا و عراق بودند و ایران هم بعد به آن پیوست.

سقوط پادشاهی عراق در سال ۱۹۵۸ طی یک کودتای نظامی به دست گروهی از واحدهای ارتش که خود را افسران آزاد می نامیدند، دوران تازه ای را در عراق پدید آورد. آنها تمام خانواده سلطنتی ملک فیصل دوم و نایب السلطنه را قتل عام کردند و جسد شاه جوان را به نقطه نامعلومی فرستادند. پس از کودتا حکومت نظامی اعلام شد و عبدالکریم قاسم به عنوان نخستین رئیس جمهور عراق، زمام امور این کشور را به دست گرفت. وی که گرایش چپ روانه داشت، به سمت شوروی سابق متمایل شد و از این رو، سیاست های او مورد اعتراض برخی از هم مسلکانش قرار گرفت. در نتیجه کودتای دیگری علیه او صورت گرفت که در هشتم فوریه ۱۹۶۳ و به رهبری عبدالسلام عارف بود. عبدالسلام اما در سال ۱۹۶۶ در یک حادثه مشکوک هوایی کشته شد و برادرش عبدالرحمان عارف به قدرت رسید. در سال ۱۹۶۸، با کودتای بعثی ها، عبدالرحمان عارف نیز برکنار و احمد حسن البکر به کمک شورایی به نام «شورای انقلاب» قدرت را در عراق به دست گرفت. دوران بعثی ها به دوران اختناق و سرکوب شدید شهرت دارد.

دیکتاتوری صدام حسین

روند تحولات عراق، پنج ماه پس از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران شتاب بیشتری به خود گرفت. در شانزدهم جولای ۱۹۷۹ مردم عراق شاهد آن بودند که حسن البکر بر صفحه تلویزیون ملی عراق ظاهر شد و با بیان این که «وضع جسمانی من دیگر اجازه نمی دهد مسئولیت هایی را که شورای رهبری افتخار انجام آنها را به من داده است انجام دهم»، ضمن کناره گیری از سمت خود صدام حسین را به جانشینی برگزید. صدام چهره ای جاه طلب بود. او بلافاصله بعد از به دست گرفتن قدرت، پاکسازی خونینی را در ساختار سیاسی این کشور برپا کرد و بسیاری از مخالفان خود را در حزب بعث محاکمه کرد و به جوخه اعدام سپرد. وی در بعد خارجی نیز تحرکاتی را انجام داد. از آنجا که یکی از دغدغه های او، صدور انقلاب اسلامی ایران بود، با استفاده از ضعف و ناتوانی کشورهای منطقه با این بهانه که سپر مدافع مرزهای شرقی امت عرب است و شمشیر جهان عرب در دستان اوست، به جنگ تمام عیار با ایران روی آورد.

از مدت ها قبل میان ایران و عراق، اختلافات مرزی وجود داشت و در برخی مقاطع نیز این دو کشور تا اقدام نظامی علیه یکدیگر پیش رفته بودند، اما در نهایت با امضای عهدنامه الجزایر اختلافات بین دو کشور تا حدودی حل شد. ایران امضای این قرارداد را به منزله پایان اختلافات مرزی تلقی کرد، اما عراق که آن موقع در موضع ضعف قرار داشت، امضای قرارداد را فرصتی برای تجدید سازمان رزمی و تقویت قوای نظامی خود می دانست.

در سپتامبر ۱۹۸۰ ـ ۳۱ شهریور ۱۳۵۹ ـ عراق با بمباران مراکز نظامی و اقتصادی ایران، رسما جنگ تحمیلی را شروع کرد و به اشغال بخش هایی از خاک ایران پرداخت. این جنگ به مدت هشت سال یعنی تا سال ۱۹۸۸ طول کشید. صدام که سودای رهبری جهان عرب را در سر می پروراند، با سرنگونی رژیم شاه تصور می کرد زمان انتخاب عراق به عنوان ژاندارم منطقه فرارسیده است. جنگ تحمیلی عراق علیه ایران که با وجود حمایت گسترده کشورهای منطقه و قدرت های بزرگ استمرار پیدا می کرد، با دفاع جانانه نیروهای ایرانی مواجه شد و عراق را در رسیدن به اهدافش ناکام گذاشت. سرانجام با پذیرش قطعنامه ۵۹۸ از سوی ایران، آتش بس برقرار و جنگ خاتمه پیدا کرد، اما از آنجا که بی پروایی های جنگ سالار عراق گویی تمامی نداشت، صدام حسین با بهانه هایی واهی این بار به کویت حمله کرد. (۱۳۶۹ش۱۹۹۰م)

نیروهای عراقی ساعت ۲ بامداد دوم آگوست ۱۹۹۰ وارد خاک کویت شدند و در عرض ۸ ساعت این کشور را به تصرف خود درآوردند. طبیعی بود چنین اقدامی با واکنش مثبتی از سوی مجامع بین المللی مواجه نخواهد شد. تلاش های بین المللی برای انصراف عراق از ادامه این روند صورت گرفت و البته به جایی نرسید. دیکتاتور عراق سری پرنخوت داشت. جامعه ملل ابتدا با تحریم های اقتصادی، قصد تنبیه عراق را داشت، اما صدام کوتاه نیامد. دولت های غربی به اقدام نظامی علیه عراق روی آوردند و حمله ۳۰ کشور دنیا علیه عراق، در شانزدهم ژانویه ۱۹۹۱ کلید خورد. طی این جنگ عراق با تلفات سنگینی مواجه شد و سرانجام بعد از جنگی ۴۳ روزه که بین عراق و نیروهای چند ملیتی رخ داد، مجبور به ترک کویت شد. ویرانی و نابسامانی عراق بعد از دو جنگ ویرانگر و شکنجه و آزار معترضان سیاسی، نارضایتی گروه های قومی و مذهبی موجب شد برخی تشکل های سیاسی ازجمله مجلس اعلای انقلاب اسلامی عراق، سازمان الدعوه، کردها (شامل حزب دمکراتیک کردستان به رهبری مسعود بارزانی و اتحادیه میهنی کردستان به رهبری جلال طالبانی)، حزب امت جدید به رهبری سعد صالح جبر، حزب کمونیست و حزب ناسیونالیست های مستقل دست به اعتراض زده و در قالب یک اقدام مسلحانه شورش کنند؛ شورشی که با وجود برخی پیشروی های اولیه توفیقی به دست نیاورد و در نهایت این قیام با خشونت تمام سرکوب شد.

ورود اشغالگران جدید

سرکشی های دیکتاتور عراق و انجام برخی تحقیقات مشکوک، آمریکا را بر آن داشت تا در مورد ایجاد تغییرات اساسی در نظام سیاسی عراق تدابیری بیندیشد. فضای برخورد با کشورهای اسلامی بعد از حادثه ۱۱ سپتامبر و توان تسلیحاتی صدام برای ناامن کردن منطقه و بلندپروازی های خطرناک او بهانه کافی را به دست آمریکا برای حمله به عراق می داد. از این رو در دسامبر ۱۹۹۹ کمیته ای در آمریکا به منظور بررسی تاسیسات نظامی عراق تشکیل شد. براساس گزارش های این کمیته عراق درصدد توسعه سلاح هسته ای بود. در ماه ژوئن، این کشور به قاچاق اجزای لازم برای ساخت سیستم های غنی کننده اورانیوم متهم شد و با انتشار این اخبار، زمینه اقدام نظامی آمریکا و انگلیس علیه عراق فراهم گردید. اینها البته همه ادعاهایی بود که هرگز ثابت نشد و حتی اطلاعات به دست آمده بعدها عکس آن را اثبات کرد، با این حال آمریکا برای منافع تبلیغاتی و نظامی خود آماده جنگ شده بود. جنگی که سه هفته بیشتر طول نکشید و به سرنگونی رژیم بعثی به رهبری صدام حسین منجر شد. روز دوشنبه ۲۴ آذر ۱۳۸۴ بود که یک مسئول پنتاگون از شبکه العربیه، خبر دستگیری صدام را ۹ ماه بعد از سقوط بغداد اعلام کرد. با سقوط صدام دوران جدیدی در تاریخ سیاسی عراق آغاز شد؛ دورانی که با اشغال ده ساله آمریکا همراه بود. بسیاری از صاحب نظران مشکلات امروز عراق را زاییده جنگ طلبی های صدام و دوران ده ساله اشغالگران بعد از او می دانند. طی ده سال گذشته عراق همواره شاهد اقدامات تروریستی و اختلافات سیاسی بوده است، نگاهی به تاریخ گذشته این کشور نیز نشان می دهد عراق هرگز روی آرامش به خود ندیده و همواره شاهد درگیری و نزاع های داخلی یا خارجی بوده است.

فتاح غلامی