مسجد شیخ لطف الله

این مسجد شاهکار دیگری از معماری و کاشی کاری قرن یازدهم هجری است به فرمان شاه عباس اول در مدت هیجده سال بنا شده و معمار و بنای مسجد استاد محمدرضا اصفهانی بوده است تزئینات کاشی کاری آن در داخل از ازاره ها به بالا همه از کاشی های معرّق پوشیده شده است

این مسجد شاهکار دیگری از معماری و کاشی‏کاری قرن یازدهم هجری است به فرمان شاه‏ عباس اول در مدت هیجده سال بنا شده و معمار و بنای مسجد استاد محمدرضا اصفهانی بوده است.تزئینات کاشی‏کاری آن در داخل از ازاره‏ ها به بالا همه از کاشی‏های معرّق پوشیده شده است.

باستان ‏شناسان خارجی در مورد عظمت معماری این مسجد گفته‏ اند: به سختی می‏توان این بنا را محصول دست بشر دانست. شیخ‌ لطف‌ الله ازعلمای‌ بزرگ‌ شیعه‌ در لبنان‌ امروزی‌ بود که‌ به‌ دعوت‌ شاه‌ عباس‌ اول‌ در اصفهان‌ اقامت‌ گزید. این‌ مسجد به‌ منظور تجلیل‌ از مقام‌ او و برای‌ تدریس‌ و نمازگزاری‌ وی‌ احداث‌ شد.

مسجد شیخ لطف الله‏یکی از زیباترین آثار تاریخی اصفهان که چشم هر تماشا کننده‏ای را خیره می‏کند و نسبت به هنرمندانی که در انجام آن دخیل بوده‏اند به اظهار تحسین و اعجاب وا می‏دارد مسجد شیخ لطف الله است که در ضلع شرقی میدان نقش جهان و مقابل عمارت عالی قاپو واقع شده و به واسطه کاشیکاریهای معرق داخل و خارج گنبد و کتیبه‏های بسیار زیبای خط ثلث که مقداری از آنها به خط علیرضای تبریزی عباسی است از زیبایی و ظرافت کمتر نظیر دارد. این مسجد که شاهکاری از معماری و کاشیکاری ایران در نیمه اول قرن یازدهم هجری است به فرمان شاه عباس اول ساختمان آن شروع شده و سر در زیبای آن در سال ۱۰۱۲ هجری به پایان رسیده است. سال اتمام بنای مسجد و تزیینات کاشیکاری آن و نام استاد سازنده آن در داخل محراب معرق نفیس مسجد به خط نستعلیق سفید بر زمینه کاشی لاجوردی به این ترتیب ذکر شده است

عمل فقیر حقیر محتاج به رحمت خدا محمد رضا بن استاد حسین بنای اصفهانی ۱۰۲۸

درباره وجه تسمیه مسجد شیخ لطف الله باید گفت که شیخ لطف الله اصلاً که از مردم میش از قرای جبل عامل یعنی جبل لبنان حالیه بوده است و خاندان او همه از فقهای امامیه بوده‏ اند چنانکه پدر وجد وجد اعلاو پسرش همه به این عنوان اشتهار داشته ‏اند. به مناسبت سعی بی اندازه پادشاهان صفوی در ترویج احکام مذهب تشیع و تشویق و اکرام فقهای آن، شیخ لطف الله میسی عاملی نیز مانند جمع کثیر دیگری از علمای بحرین و جبل عامل در اوایل عمر از موطن خود به قصد ایران عازم شد و ابتدا در مشهد مقدس اقامت گزید و در آنجا پس از استقاضه از محضر علمای ارض اقدس از حمله ملا عبدالله شوشتری از جانب شاه عباس بزرگ به خدمت آستانه رضوی برقرار گردید و تا تاریخ فتنه ازبکان و دست یافتن ایشان بر مشهد در آن شهر مقیم بود.

سپس از شرایشان به قزوین پناه جست و در آنجابه کار تدریس مشغول شد، شاه عباس او را از قزوین به اصفهان آورد و در سال ۱۰۱۱ هجری در جنب میدان نقش جهان مدرسه و مسجدی را که هنوز هم به نام او شهرت دارد برای محل تدریس و اقامت و امامت وی پی نهاد و انجام این کار تا ۱۰۲۸ هجری طول کشید و در حین اتمام همین ساختمان بود که شاه عباس در قسمت جنوبی میدان نقش جهان که اکنون به نام میدان شاه شهره است طرح انشا جامع اعظم پادشاهی یعنی مسجد شاه را ریخت. بعد از آنکه مدرسه و مسجد شیخ لطف الله برای تدریس و نمازگزاری او مهیا گردید.

این مرد جلیل محترم در آن مدرسه که امروز وجود ندارد مقیم شد و در مسجدی که برای معرفی آثار هنری ایران خوشبختانه صحیح و سالم مانده و آرزمندیم قرنهای دیگر نیز با مراقبت فرزندان ایران جاویدان بماند، به امامت و تدریس مشغول گردید و شاه عباس برای وجه معاش او وظیفه‏ای معین و مقرر داشت. تاریخ وفات شیخ لطف الله را مولف کتاب مجمل التواریخ در سال ۱۰۳۲ یعنی در همان سالی که بغداد به تصرف شاه عباس درآمده است می‏نویسد.

همچنین در عالم آرای عباسی تاریخ فوت او را مولف این کتاب در ذیل واقع سال ۱۰۳۲ آورده است و صریحاً می‏گوید که شیخ لطف الله میسی جبل عاملی در اوایل این سال و قبل از سفر دارالسلام بغداد که هنوز ایات جلال در ییلاقات فیروزکوه بود در اصفهان مریض گشته به عالم بقا پیوست.

یکی از شخصیتهای بزرگ هنری ایران که نام او در مسجد شیخ لطف الله مخلد شده است علیرضای تبریزی از خوشنویسان بزرگ زمان شاه عباس کبیر است که کتیبه سردر مسجد و دو کتیبه بزرگ کمربندی داخل گنبد به خط زیبای اوست علیرضا چون به خدمت شاه عباس در آمد خود را علیرضای عباسی خواند. این خوشنویس استاد نخست در تبریز شاگرد ملامحمد حسین تبریزی و علاء الدین محمد بن محمد تبریزی معروف به علاء بیک بود و خط ثلث و نسخ را نیکو می‏نوشت.

پس از آنکه در زمان شاه محمد خدابنده پدر شاه عباس ترکان عثمانی آن شهر را به تصرف آوردند، علیرضا از آنجا بیرون آمده و به قزوین پایتخت دولت صفوی رفت و در مسجد جامع آن شهر منزل گرفت و به کار کتابت مشغول شد و قسمتی از کتیبه‏های آن مسجد را با چند قرآن در آنجا تمام کرد. علیرضا روز پنجشنبه اول شوال سال ۱۰۰۱ هجری به خدمت شاه عباس درآمد و در زمره ندیمان مخصوص وی داخل شد و شاه جمعی از خوشنویسان مانند محمد رضا امامی و محمد صالح اصفهانی و عبدالباقی تبریزی را بدو سپرد تا زیردست او خط ثلث را بیاموزند.

علیرضای عباسی تا پایان عمر در زمره مقربان و ندیمان مخصوص شاه بود و در سفر و حضر در سلک مقربان شرف اختصاص داشت و به تفقدات و انعامات و نوازشهای بی پایان شاهانه سرافراز و مفتخر و به لقب شاهنواز ملقب شد. محبت و علاقه شاه عباس به این مردهنرمند بدان پایه بود که گاه پهلوی او می‏نشست و شمعی به دست می‏گرفت تا علیرضا در روشنایی آن کتابت کند

پروفسور ارتور اپهام پوپ‏ایرانشناس معاصر و مشهور امریکایی که کتاب مشهود او تحت عنوان بررسی هنر ایران در شش جلد قطور تدوین شده و شهرت جهانی دارد راجع به عظمت صنعت معماری و کاشیکاری مسجد شیخ لطف الله چنین نوشته است: مسجدی که در سمت مشرق میدان شاه و مقابل ساختمان عالی قاپو قرار دارد یکی از شاهکارهای بینظیر معماری است که در سراسر آسیا خود نمایی می‏کند. این مسجد زیبا که همچون جواهری درخشان در تاریخ معماری ایرانیان می‏درخشد مسجد شیخ لطف الله نام دارد.

شاه عباس بزرگ این مسجد را به افتخار پدر زن خود شیخ لطف الله که یکی از پیشوایان عالیقدر آن زمان بود بر روی خرابه‏هایی که از بقایای مسحد قدیمی بحار مانده بود بنا کرد. در حقیقت میدان بزرگی که قصر باشکوه عالی قاپو در یک طرف آن قرار داشت به چنین گوهری گرانبها در برابر خود احتیاج داشت و شاید همین نکته شاه عباس را برآن داشت تا با ساختن این بنا که به سختی می‏توان آن را محصول دست بشر دانستا زیبایی میدان را به کمال رساند.

در ساختمان این مسجد باردیگر استادی و مهارت هنرمندان ایرانی یک مسئله مشکل را حل کرده است بدین معنی که چون مسجد در ضلع شرقی میدان واقع است و خواه و ناخواه در ورودی مسجد به سمت مشرق میدان خواهد بود. اگر بنا بود مسجد را نیز به همین جهت می‏ساختند کارجهتیابی از لحاظ قبله مختلف می‏شد. در اینجا با ایجاد یک راهرو که از ابتدای مدخل مسجد به سمت چپ و سپس به سمت راست می‏چرخد بر این مشکل فائق آمده‏اند یعنی اگر چه ساختمان مسجد در مشرق است و از نمای خارجی آن چنین بر می‏آید که دیوار جبهه آن در جهت شمال به جنوب است لکن در همین محراب دیوار بنا شده که به سوی قبله است و وقتی به عظمت این فکر پی می‏بریم که در بیرون مسجد اثری از کژی و زاویه به چشم نمی‏خورد، اما به مجرد ورود ناچاریم قبول کنیم که صحن نسبت به نمای خارجی پیچشی دارد در صورتی که گنبد کوتاه این مسجد به علت مدور بودن جهت یا زاویه مخالفی نشان نمی‏دهد. این گنبد یکی از زیباترین گنبدهای اصفهان است که از طرفی به خاطر عظمت و از طرف دیگر بر اثر تزییناتی که از زمینه کرمی (Cafe ou lait) با نقش و نگارهایی به رنگ آبی سیر تشکیل می‏شود نظر هر بیننده‏ای را به خود جلب می ‏کند.

گنبد مسجد شیخ لطف الله یکی از چند گنبد یک پوششی زمان صفویه است که با ارتفاع کم پوششی مناسبی برای صحن کوچک آن به شمار می‏رود. از طرفی بلندی آن تا آن اندازه است که بتواند در کنار میدان بزرگ خود نمایی کرده و بر آن فضا مسلط باشد.

خمیدگی گنبد از نقطه برآمدگی بزرگ ناگهان به سمت داخل گراییده و راس گنبد را تشکیل داده است و این فشار زیاد را دیوارهای قطور مسجد تحمل می‏کند. )قطر دیوارها که از پنجره‏های دیوار اندازه‏گیری شده در حدود ۷۰و۱ سانتیمتر است دیوارهای داخلی از یک هشت ضلعی شروع می‏شود. این هشت ضلعیها هر یک به وسیله کاشیهای طناب مانند فیروزه‏ای محصور شده و خطوط بسیار زیبا که از آثار علیرضا است مانند قابی هر یک از اضلاع هشتگانه را در میان می‏گیرد این خطوط از کاشیهایی به رنگ سفید خیره کننده در میان کاشیهای آبی تیره به کار رفته است و زاویه هایی که از این هشت ضلع به وجود آیند پایه خمیدگی بزرگ را تشکیل می‏دهند لکن انحنای تدریجی گنبد نقطه شروع انحنا و دایره بزرگ گنبد را از نظر پنهان می‏کنند.

خمیدگی گنبد را دیوارهای بادبادک شکل زاویه داری به اضلاع هشت گانه وصل می‏کند.

قسمت بعدی به سمت خمیدگی به اندازه‏ای عادی و یکنواخت بزرگ گرایش دارد سرتا سر این خمیدگی به اندازه‏ای عادی و یکنواخت است که به ندرت احساس شده یا به چشم می‏آید. کاشیکاری پوشش داخلی گنبد از ابتدا تا انتها تقریباً به یک اندازه بود و تزیین گنبد را تشکیل می‏دهد.

دیوارهای جانبی صحن مسجد با گل و بوته‏های متصل به هم به رنگ آبی در یک متن کرمیرنگ تزیین شده است. زاویه‏های فوقانی دیوارهای جانبی از گل و بوته هایی که طرح آن با سایر قسمتها تفاوت کلی دارد پوشیدئه شده و تنوع خاصی به تزیین کلی صحن بخشیده و در اولین نگاه نظر بیننده را جلب می‏کند. زیبایی کاشیکاری این مسجد اعم از کاشیهای معرق خود تنوعی است دلپذیر کاشی معرق ظریفترین نوع کاشی و متعلق به قرن هفدهم است. در حقیقت کاشی معرق نوع ظریفی از کاشی هفت رنگ قرن پانزدهم و شانزدهم است. تزیینات سطح داخلی گنبد عبارت است از ستاره‏های بسیار بزرگ مکرر به رنگ زرد طلایی که با طرح درهمی از پیچکهای به هم پیچیده پوشیده شده.

طرح و ترسیم این مسجد و نقشه قالیهای اردبیلی منبع الهام مشترکی دارند. ضمناً شباهت بسیار نزدیک با تزیینات مسجد شاه دارد، کاشیکاری بقیه گنبد از طاق رومیهایی تشکیل شده که هر یک شامل گل و بوته‏های زیبایی است. این گل بوته‏ها در پارچه بافی هم به کار رفته و هم اکنون نمونه هایی از آن وجود دارد. روشنایی داخل این مسجد نیز قابل توجه است.

در اطراف گنبد به فواصل روشنایی داخل این مسجد نیز قابل توجه است. در اطراف گنبد به فواصل منظم سوراخهایی در قطر گنبد تعبیه شده که به وسیله پنجره‏های گچبری از داخل و خارج مسدود می‏شود. این گچبریها عباراتند از طرحهای منظمی که به نسبت مساوی فضای خالی در میان آنها وجود دارد. مجموع نورهایی که از این پنجره‏ها به داخل می‏تابد زیبایی آسمانی و خیالپروری به تزیینات کلی صحن می‏بخشد. کوچکترین نقطه ضعفی در این بنا دیده نمی‏شود اندازه‏ها بسیار مناسب نقشه طرح بسیار قوی و زیبا به طور خلاصه توافقی است بین یک دنیا شور و هیجان و یک سکوت و آرامش با شکوه که نماینده ذوق سرشار زیباشناسی بوده و منبعی جز ایمان مذهبی و الهام آسمانی نمی‏تواند داشته باشد. کتیبه‏های زیبایی که علیرضا بر داخل و خارج این مسجد نگاشته زیباترین خط زمان خود است نابغه‏ای که این همه شکوه و جلال زیبایی و هنر را به این مسجد بخشیده کسی است که سمت چپ و راست محراب را امضا نموده و خود رافقیر حقیر محتاج به رحمت خدا محمد رضا بن استاد حسین بنای اصفهانی معرفی کرده است و بعد از نام او تاریخ ۱۰۲۸ هجری (۱۶۱۸ میلادی) دیده می ‏شود

در ضلع شرقی میدان نقش جهان اصفهان، روبه روی کاخ عالی قاپو، مسجدی قرار دارد که از زیباترین و چشمگیرترین آثار تاریخی اصفهان است. این بنا که به مسجد شیخ لطف الله معروف است در زمان حکومت سلسله صفویه به منظور عبادت و تدریس شیخ لطف اله ساخته شد.

شیخ لطف الله از علمای شیعی مذهب لبنان و فرزند شیخ عبدالکریم بوده است که در زمان صفویه، به دلیل رسمیت یافتن مذهب تشیع به عنوان مذهب ایرانیان، همراه با بسیاری دیگر از جمله شیخ بهائی به ایران مهاجرت کرد. این مرد روحانی به هنگام ورود مورد احترام واقع شد و در آغاز به مشهد مقدس رفته ضمن سکنی گزیدن در آن دیار به تبلیغ مذهب تشیع پرداخت.

شیخ لطف اله همزمان با تصمیم شاه عباس برای پایتخت قرار دادن اصفهان به این شهر کوچ کرد. شاه عباس صفوی برای اینکه این عالم به تدریس و تبلیغ و امامت مشغول شود دستور داد تا مسجد و مدرسه‏ای برای او بنا نهند. از این رو بنای این مسجد و مدرسه در سال ۱۰۱۱ هجری قمری آغاز شد و تا سال ۱۰۲۸ به دراز کشید. شیخ لطف الله پس از اتمام بنای مسجد و مدرسه به فعالیتهای مذهبی پرداخت. مدرسه که ذکر آن به میان آمد، امروزه وجود ندارد، اما مسجد آن همچنان با زیبایی تمام باقی است. شیخ لطف‏اله بر اساس مندرجات کتابهای عالم آرای عباسی و مجمل التواریخ در سال ۱۰۳۲ هجری قمری بدرود حیات گفت.

مسجد شیخ لطف اله چند تفاوت اساسی به دیگر مساجد اصفهان دارد. این مسجد دارای صحن نیست و مناره نیز ندارد، حال آنکه مساجد باستانی دیگر معمولاً صحنی بزرگ و مناره یا مناره هایی نیز دارند. گنبد مسجد شیخ اله با گنبدهای مساجد دیگر متفاوت است و دو پوش پیوسته است. این مسجد به خلاف مساجد دیگر وسعت چندانی ندارد و در حقیقت نمازخانه‏ای کوچک است.

از عجیب‏ترین هنرهای به کار رفته در این مسجد که زاییده ذوق و استعداد هنرمندان معمار ایرانی است، حل مشکل قبله در این مسجد است که در شرق میدان واقع است. پوپ در این زمینه چنین نوشته است:

... چون مسجد در ضلع شرقی میدان واقع است و خواه ناخواه در ورودی مسجد به سمت شرق میدان خواهد بود، اگر بنا بود مسجد را نیز به همین جهت می ‏ساختند، کار جهت یابی از لحاظ قبله مختل می‏ شد.

در اینجا با ایجاد یک راهرو که از ابتدای مدخل مسجد به سمت چپ و سپس به سمت راست می ‏چرخد، بر این مشکل فائق آمده ‏اند ؛ یعنی اگر چه ساختمان مسجد درمشرق است و از نمای خارجی آن چنین بر می‏آید که دیوار جبهه ان در جهت شمال به جنوب است لیکن در همین دیوار محراب بنا شده که به سوی قبله است و وقتی به عظمت این فکر پی می ‏بریم که در بیرون مسجد اثری از کجی و زاویه به چشم نمی ‏خورد اما به مجرد ورود ناچاریم قبول کنیم که صحن نیست به نمای خارجی پیچش دارد در صورتی که گنبد کوتاه مسجد به علت مدور بودن جهت با زاویه مخالفی نشان نمی ‏دهد.

البته باید خاطر نشان کرد که دهلیز ورودی مسجد به این دلیل که همانند زاویه‏ ای قائمه ساخته شده کمتر کسی به محض ورود انحراف مسجد را نسبت به ضلع میدان در می ‏یابد.

بنای مسجد بر یک چهار ضلعی استوار است که در قسمت بالاتر بنا به هشت ضلعی تبدیل شده در نهایت دایره وار به ساقه گنبد می ‏پیوندد.

دیوارهای مسجد شیخ لطف اله برای تحمل سنگینی و فشار گنبد قطور ساخته شده ‏اند و به طوری که آن را از قسمت پنجره‏ها اندازه گرفته‏اند به یک متر و هفتاد سانتیمتر و در قسمتهای اصلی به پیش از دو متر هم می‏رسد. کف مسجد از سطح میدان بالاتر است. در ساختمان و تزئین اژدرهای سردر و جلوخان و همچنین سکوهای طرفین سردر، مرمرهای بسیار خوب به کار رفته و بفیه قسمتهای جلوخان و سر در با کاشیهای خشتی الوان و معرق زینت یافته‏اند.

در این تزئینات نقوش هندسی، گل و بوته، طاووس و همچنین کتیبه هایی به چشم می‏خورد که به خط خوش نسخ و نستعلیق نوشته شده‏اند. اطراف جناغ تاق با کاشی پیچ فیروزه‏ای زینت یافته است. مقرنس کاری بی نظیری از کاشیکاری معرق زیر جناغ تاق وجود دارد که زیر آنها در وسط سردرپنجره‏ای مشبک از کاشی ساخته‏اند. سردر با نقوش و رنگهای متنوعی تزئین شده‏است که چشم را خیره می‏کند.

بالای پنجره‏ای سر در مسجد دو کتیبه به خط نستعلیق وجود دارد که یکی از آنهاچنین عبارتی را در بردارد: ((مایه محتشمی خدمت اولاد علی است)) کتیبه بزرگ و اصلی واقع در سر در مسجد به خط علیرضا عباسی است که با خط ثلث بر کاشیهای معرق نوشته شده است.

دو کتیبه بزرگ که به صورت کمربندی درون گنبد موجودند نیز به خط همین استادند. علیرضا عباسی از هنرمندان بزرگ عهد صفویه است. او تبریزی بود و خطوط ثلث و نسخ را در محضر استادانی چون ملا محمد حسین و علاء الدین محمد بن محمد تبریزی آموخت.

او هنگام تصرف تبریز به دست عثمانیان به قزوین آمد و هنگامی که پایتخت از قزوین به اصفهان منتقل گردید او نیز همچون شیخ لطف اله به اصفهان آمد. او به آموزش بسیاری از خطاطان آن زمان پرداخت. خط علیرضا عباسی را در بسیاری از کتیبه‏های موجود در بناهای تاریخی شهرهایی چون مشهد، قزوین و اصفهان می‏توان مشاهده کرد. از تاریخ مرگ این هنرمند اطلاع دقیقی در دست نیست.

نقوش و رنگهای به کار رفته در کاشیکاری استادانه گنبد مسجد از زیباترین کاشیکاریهای موجود در معماری ایران است. نور درون مسجد از پنجره‏های مشبکی که در جوانب گوناگون ساقه گنبد ساخته شده‏اند تامین می‏شود. پرتوی که از این پنجره‏ها به درون مسجد می‏تابد، علاوه بر اینجاد روشنایی کافی، خود به خود نمایشگر فضای روخانی بناست.

ساقه گنبد با کاشیهایی آبی رنگ و نقوش گل و بوته و کتیبه‏ای از کاشیهای معرق شامل چند سوره کوتاه از قرآن دارد، تزیین شده است. فاصله بین پنجره‏ها را نیز کتیبه هایی از کاشیهای خداوند زینت بخشیده است که به شیوه خط بنایی جلوه گری می ‏کند.

محراب مسجد زیبای شیخ لطف اله از شاهکارهای بی نظیر هنر معماری و از زیباترین محرابهایی است که در مساجد دیگر اصفهان می‏توان مشاهده کرد. این محراب با کاشیکاری معرق و مقرنسهای بسیار دلپذیر تزیین شده است. درون محراب دو لوح وجود دارد که عبارت عمل فقیر حقیر محتاج برحمت خدا محمد رضا بن استاد حسین بناء اصفهان را می‏توان در آنها مشاهده کرد.

در اطراف محراب کتیبه‏های دیگری به خط علیرضا عباسی و خطاط دیگری که باقر نام داشته است، دیده می‏شود. در این کتیبه‏ها روایاتی از پیامبر اکرم و امام ششم شیعیان امام جعفر صادق نقل شده است. اشعاری نیز بر کتیبه‏های ضلعهای شرقی و غربی به چشم می‏خورد که احتمالاً سراینده آنها شیخ بهایی، عارف دانشمند و شاعر بزرگ دوره صفوی است.

همان طور که گفته شد در ورودی مسجد به دهلیزی به صورت زاویه‏ای قائمه باز می‏شود که به دو در دیگر می‏انجامد که از دو می‏توان وارد مسجد شد. یکی از این درها به طرف محراب و دیگری به سوی شمال غرب مسجد قرار گرفته است. از همین دهلیز به شبستان زمستانی و همچنین به پشت بام نیز می‏توان وارد شد.

پوپ در مورد این مسجد نوشته است:

... کوچکترین نقطه ضعفی در این بنا دیده نمی‏ شود، اندازه ‏ها بسیار مناسب، نقشه طرح بسیار قوی و زیبا و به طور خلاصه توافقی است بین یک دنیا شور و هیجان و یک سکوت و آرامش با شکوه که نماینده ذوق سرشار زیباشناسی بوده و منبعی جز ایمان مذهبی و الهام آسمانی نمی ‏تواند داشته باشد.

http://mytourismcourse.blogfa.com

ژاله