اشعری فیلسوف

به اعتقاد دکتر دینانی, وجه فلسفی جلال الدین دوانی به علت غلبه جریان های صدرایی در ایران ناشناخته مانده است

شمار اندیشمندان بزرگی که در حوزه فکری و فلسفی شیراز به ظهور رسیده‌اند، اندک نیست، اما متأسفانه اندیشه‌ این بزرگان هنوز مورد بررسی دقیق و انتقادی قرار نگرفته‌اند و درباره آثار آنها کمتر سخن گفته شده است. جلال‌الدین دوانی یکی از اندیشمندان ممتاز مکتب فلسفی شیراز است. بتازگی دکتر غلامحسین ابراهیمی‌‌دینانی کتابی با عنوان «جلال‌الدین دوانی، فیلسوف ذوق‌التأله» نوشته که به همت انتشارات هرمس منتشر شده است. مراسم رونمایی از این اثر سه‌شنبه ۶ دی‌ماه با حضور مؤلف و دکتر سیدحسن عرب در مرکز فرهنگی شهر کتاب برگزار شد که اکنون بخش هایی ازسخنرانی دینانی را با هم می‌خوانیم.

● تاریخ اندیشه‌ها

فرهنگ اسلامی در ابعاد گوناگون غنی است، ولی این غنای ادعاشده کمتر معرفی‌شده و کمتر توانسته‌ایم آن را به دنیا نشان دهیم. فرهنگ اسلامی در شؤون مختلف فقه و اصول، ادب، عرفان و... بویژه فلسفه غنی است.

هر علمی تاریخی دارد و در علوم، ممکن است کسی تاریخ آن علم را نداند و در عین حال در آن علم نظریه‌پرداز شود، اما در فلسفه کسی نمی‌تواند ادعا کند که فیلسوف خوبی است، در حالی که تاریخ فلسفه را نمی‌داند. فیزیکدانان خوبی داریم که تاریخ فیزیک را نمی‌دانند، اما فیلسوف نمی‌تواند بدون دانستن تاریخ فلسفه، فیلسوف برجسته‌ای شود. تفاوت فلسفه با علوم دیگر در همین است که اگر عالم و دانشمندی تاریخ آن علم را نداند باز هم می‌تواند دانشمند خوبی در آن حوزه باشد، ولی در فلسفه اگر فیلسوف تاریخ فلسفه را نداند عیب بزرگی است و فیلسوف خوبی نخواهد بود. ملاصدرا بزرگ بود، زیرا تمام بزرگان پیشین خود را مطالعه کرده بود و مشکلات فلسفه را می‌دانست.

● غربت تاریخ فلسفه اسلامی

متاسفانه ما تاریخ فلسفه اسلامی را نه خوب نوشته‌ایم و نه خوب می‌دانیم. تاریخ عقلی جهان اسلام ماجرای غم‌انگیزی دارد. در گذشته فلسفه رایج و مجاز نبوده است، قبلا فلسفه ممنوع بود و کفر به حساب می‌آمد، البته در سایر نقاط جهان نیز باد همواره موافق پرچم فلسفه نبوده است. در همه دوره‌ها درک درستی از فلسفه وجود نداشته است. مردم فکر می‌کنند فلسفه چیز بافتنی است، زیرا فلسفه تأثیر عملی ندارد و به همین دلیل هواداری نیز ندارد. مخالفت با فلسفه زمانی بیشتر می‌شود که حرفی ضددیانت بزند، هرچند که بسیاری از سخنان فلاسفه با ظاهر دیانت ناسازگارند، اما با وجود چنین محدودیت‌هایی، فیلسوفان بزرگی در ایران رشد کردند. می‌توان گفت که ۹۰ درصد فلاسفه جهان اسلام ایرانی‌‌اند و ۱۰ درصد دیگر نیز اندلسی هستند. فیلسوف غیرایرانی بزرگ ـ بجز افراد معدودی در اندلس ـ در جهان اسلام و بویژه کشورهای عربی نداشته‌ایم. عربستان با وجود آن که سرزمین وحی الهی بوده، اما در طول تاریخ خود، حتی یک فیلسوف هم نداشته است. در حالی که در ایران اسلامی شخصیت‌های بزرگی چون فارابی، ابن‌سینا، سهروردی، میرداماد، ملاصدرا و... ظهور کرده‌اند و شاید بتوان گفت که حتی در همه علوم اسلامی، قلم به دستان ایرانیان بوده و آنان نقش اول را داشته‌اند. از زمان هارون و مأمون که فلسفه یونان ترجمه شد، فلسفه در جهان اسلام رواج یافت.

● سه حوزه فلسفی

سه حوزه فلسفی در ایران اسلامی را می‌توان مشخص کرد. از واژه «حوزه» به جای «مکتب» استفاده می‌کنم، زیرا آن را درست‌تر می‌دانم. شیراز اولین حوزه فلسفی ایران بوده که در قرن هشتم و نهم هجری شخصیت‌‌هایی چون صدرالدین دشتکی، غیاث‌الدین منصور دشتکی و جلال‌الدین دوانی را در خود پرورده است. این حوزه بیشتر کلامی بود و به تدریج رنگ و بوی فلسفی به خود گرفت. اصفهان دومین حوزه فلسفی ایران اسلامی است. حوزه اصفهان پس از حوزه شیراز در قرن ۱۱، با ملاصدرا و میرداماد و شاگردان آنان شکوفا شد و سومین حوزه نیز تهران است که از حدود ۱۰۰ سال پیش با شخصیت‌هایی چون حکیم جلوه و آقاعلی مدرس زنوزی ظهور کرد.

نکته: دوانی در ترکیه و هند بسیار شناخته شده است ولی در کشور ایران که کشور خودش است ناشناخته ‌مانده است. دوانی دارای آرای فلسفی است و می‌توان به او نام فیلسوف داد

جلال‌الدین دوانی از چهره‌های شاخص تفکر عقلی در جهان اسلام و مرد بزرگی بود که نبوغ و فکر درخشان و تفکر بزرگی داشت. کتاب «جلال‌الدین دوانی، فیلسوف ذوق‌التأله» را نوشتم، زیرا تاکنون توجه زیادی به دوانی نشده است. در این کتاب، اندیشه دوانی را بررسی کردم، زیرا او با وجود اشعری بودن و نواقصی که در بحث اصالت ماهیت دارد، مرد بزرگی است و تفکر بسیار درخشان و پویایی دارد. در این اثر تنها به اندیشه فلسفی و عرفانی او پرداختم و کاری به اندیشه‌های کلامی او نداشتم. با این‌که دوانی اندیشمند بزرگی بود، اما در آثار بعدی فیلسوفان چندان مورد اعتنا قرار نگرفته است. یکی از دلایل این امر آن است که او قائل به اصالت ماهیت بوده و چون ملاصدرا قائل به اصالت وجود بود و مدعیان فلسفه خود را اصالت وجودی می‌دانند لذا توجه چندانی به دوانی نمی‌کردند. از سوی دیگر دوانی بشدت اشعری است و اشعری بودن ضدفلسفه است، لذا حــــرف‌های دوانی بعد از ملاصدرا جــدی گرفته نشد، بر این اساس، هدف از نگارش این اثر معرفی این مرد بزرگ بوده است.

دوانی به علوم زمان خود آگاه بود و آثار زیادی درباره علوم مختلف به نگارش درآورد، وی با وجود تبحر در علوم مختلف، به سبب اشعری بودن، نمی‌توانست فیلسوف باشد. دوانی سنی شافعی بوده و در سفری که به عراق داشته، پس از زیارت نجف در کنار فرات، حالتی برایش پیش می‌آید و در مبشره‌ای (حالت شبه‌خواب) امیرالمومنین(ع) را در خواب می‌بیند و به توصیه ایشان رساله «زوراء» را می‌نویسد. معتقدم که صدرالمتألهین از زوراء دوانی بسیار استفاده کرده است، زوراء کوچک‌ترین کتاب دوانی است که شاید به ۱۰۰ صفحه هم نرسد، اما با این حال، کاری کارستان و بزرگ است و انسان با خواندن آن به کرامت و موهبت حضرت امیر(ع) واقف می‌شود. حرف‌های مهم دوانی در این رساله آمده است، دوانی در این رساله معتقد است که خدا واجب‌الوجوب است و عالم چیزی جز نسبت با خداوند نیست، او نام این نسبت را ذوق‌التأله گذارده است. او هستی را «واجب‌الوجود» و غیرحق ‌تعالی را «نسبت» می‌داند. او در این اندیشه به قدری به عرفا نزدیک می‌شود که گویی عارف شده است. این مرد بزرگ مجهول بود و در این کتاب سعی کردم حق او را ادا کنم.

دوانی متاثر از آن حالت که بر وی وارد شده عارفی علوی شده است، اما این مرد بزرگ مجهول مانده است، او شاگردان زیادی پرورش داد و نزد اساتید زیادی نیز تحصیل کرد.

دوانی در ترکیه و هند بسیار شناخته شده است، ولی در کشور ایران که کشور خودش است ناشناخته ‌مانده است. دوانی دارای آرای فلسفی است و می‌توان به او نام فیلسوف داد.

او قبل از صدرالمتألهین تعبیری مانند نظریه امکان فقری ملاصدرا مطرح کرده است. ملاصدرا تمام هستی را در مقابل خداوند فقر محض می‌داند و دوانی پیشتر از او، تمام عالم را «نسبت» به حق تعالی دانسته و از این حالت همان طور که گفته شد تعبیر به «ذوق‌التأله» کرده است.

دوانی بزرگ‌ترین نماینده شخصیت فلسفی شیراز است که صاحب افکاری والاست و مناظراتی با دشتکی‌ها داشته است. آثار او بسیار متنوع بوده و شرحی بر «هیاکل‌النور» سهروردی نیز نوشته است. دوانی چون شاگردان بسیاری از ترکیه و هند داشته اکنون در این کشورها شناخته‌ شده‌تر است. متفکر ایرانی دیگری که در غیرایران معروف‌تر است، ابوحامد محمد غزالی است. در تمام جغرافیای اسلام، غزالی را نخستین اندیشمند مسلمان می‌دانند.

سید‌حسین امامی