اخلاق حرفه ای روزنامه نگاری

در بیان اخلاق حرفه ای

یکی از ابزارهای مؤثر و مفید در زمینه آگاهی‌بخشی و اثرگذاری بر حفظ ارزشها و هنجارهای جامعه و جهت دهی زندگی اجتماعی و رشد و هدایت افکار عمومی "رسانه‌های جمعی" هستند. رسانه‌های گروهی به واسطه هدایت رفتار اجتماعی به سمت الگوهای قابل قبول، نقش مهمی در جامعه بر عهده دارند، تا آنجا که دانشمندان علوم اجتماعی، رسانه‌های جمعی را در ردیف عوامل شخصیت ساز قرار داده و بر این باورند که رسانه‌های جمعی می‌توانند هنجارهای اجتماعی را تقویت و یا تضعیف سازند. نقش مثبت رسانه‌ها در فرایند توسعه و نضج مشارکت سیاسی و اجتماعی مردم و بالندگی نظامهای مردمسالار، به گونه‌ای است که از رسانه‌ها به عنوان رکن چهارم دموکراسی یاد می‌شود. در میان وسایل ارتباط جمعی، "مطبوعات" به لحاظ برخورداری از نقش گسترده در انتقال اخبار، نظرات و اطلاعات و به دلیل تنوع و تکثر مطالب و محتوا و به تبع آن، قابلیت ارتباط با طبقات مختلف جامعه، تأثیر تعیین کننده و قابل توجهی در فرهنگ سازی، تنویر و شکل دهی افکار عمومی دارند.مطبوعات به واقع زبان گویایی هستند که مطالبات و انتقادات مردم را به گونه‌ای شفاف در معرض دید مسئولان نظام قرار می‌دهند، بنابراین "آزادی بیان"، رکن اصلی حرفه روزنامه‌نگاری و خبرنگاری است.

البته باید توجه داشت که آزادی بیان به نحو مطلق هرگز مورد تائید نیست، چه اینکه اگر آزادی بیان محدوده و چارچوب معینی نداشته باشد، به این معناست که هر کس از جمله اصحاب مطبوعات و خبرنگاران می‌توانند هر چه را به گمان خویش به صلاح جامعه دیدند، مطرح کنند، اعم از اینکه به حال جامعه مفید باشد یا مضر. چنین آزادی بیانی قطعاً به زیان بشر است و از سوی اسلام هم پذیرفته نیست. از دیدگاه اسلام، هچ کس حق ندارد با انتشار مطالب توهین‌آمیز یا افترا، آبروی کسی را خدشه‌دار کند یا با انتشار مطالب یا تصاویر خلاف عفت عمومی به هنجارهای اخلاقی آسیب رساند.

در اصل ۲۴ قانون اساسی نیز در مورد آزادی بیان و حدود آن چنین آمده است: "نشریات و مطبوعات در بیان مطالب آزادند مگر آنکه مخل به مبانی اسلام یا حقوق عمومی باشد". با توجه به مفهوم اخلال که به معنای ایجاد رخنه، سستی و فساد است، مصادیق اخلال به مبانی اسلام عبارت است از هر کاری که باعث تضعیف مبانی دینی یا ایجاد بدبینی یا شک نسبت بدانها شود، خواه از طریق درج مقاله، خبر وگزارش و یا عکس و کاریکاتور باشد یا غیر اینها. همچنین انتشار هر مطلبی که باعث تضعیف عقاید عامه مردم یا هتک حرمت نسبت به مقدسات و احکام و اخلاق اسلامی گردد، مصداق اخلال به مبانی اسلام است. عدم اخلال به حقوق عمومی قید دیگری است که در قانون اساسی برای آزادی بیان مطرح شده است. همچنین مطابق اصل چهلم قانون اساسی، اعمال حق آزادی بیان نباید مستلزم اضرار به دیگری و نقض آزادی‌های مشروع وی و یا تعدی به منافع عمومی باشد.

در ماده ۲۸ قانون مطبوعات: "انتشار عکسها، تصاویر و مطالب خلاف عفت عمومی ممنوع و موجب تعزیر شرعی" دانسته شده است. مواد ۶۴۰ و ۶۹۷ از قانون مجازات اسلامی نیز هر عنوانی که مصداق اشاعه فحشا داشته باشد، موجب تعزیر و مجازات دانسته است. با توجه به این مواد قانونی می‌توان دریافت که آزادی بیان، دارای حد و مرز مشخصی است. متاسفانه شاهد آن هستیم که برخی از مطبوعات و خبرگزاریها به پشتوانه برخورداری از اصل آزادی بیان و بدون توجه به حدود و ثغور آن، به دور از اخلاق حرفه‌ای و رسالت رسانه‌ای خویش و تنها به منظور تامین اهداف و منافع احزاب و گروههای سیاسی وابسته، به تحریف واقعیتهای موجود و نشر اکاذیب و افکاری مغایر با اخلاق و هنجارهای اصیل جامعه، مبادرت می‌ورزند، در حالی که اخلاق حرفه‌ای خبرنگاری و روزنامه‌نگاری مقتضی آن است که اهل قلم و اصحاب مطبوعات، آزادی بیان را در خدمت تقویت ارزشهای اخلاقی و اسلامی مصروف دارند.مطبوعات علاوه بر برخورداری از آزادی بیان، از کارکردهای ویژه‌ای مانند تعهد و مسئولیت در برابر مردم و جامعه نیز برخوردار هستند، یعنی آزادی و تعهد دو روی یک سکه هستند و همان طور که اصحاب مطبوعات آزادند در حیطه قانون، از دولت و سایر نهادها و سازمانها انتقاد کنند، مسئولیت و تعهدی نیز در قبال مصالح و منافع ملی و پاسخ به نیازهای جامعه دارند.

بنابراین مطبوعات هم می‌توانند در جنبه مثبت و پیشبرد استعدادهای مردم و رشد و تعالی آنان و توسعه نظام اسلامی حرکت کنند و به تعهد و مسئولیت خویش عمل نمایند و هم اینکه می‌توانند در جهت منفی و به رکود و سکون و ابتذال کشیدن جامعه و خلاف مصالح عمومی مشی نمایند و برخلاف تعهد و مسئولیت خود عمل کنند. بی‌شک تعهد و اخلاق حرفه‌ای روزنامه‌نگاری مقتضی آن است که اصحاب مطبوعات در بیان مطالب و انتشار اخبار، قلم را فراتر از حقیقت و واقعیت پیش نبرند و بحق مردم در دستیابی به اطلاعات و اخبار صحیح و واقعی احترام قائل شوند. مرحوم سید جمال الدین اسدآبادی در تعریف روزنامه می‌گوید: "معنی روزنامه آن است که حقیقت را باید بنویسد و فصلهایی که نافع به حال ملت است، باز کند، عیب را بگوید و علاج معایب را بنویسد، نه آنکه روزنامه را پر از اغراقات و مملو از مبالغات کراهت‌آمیز کند".

بنابراین، بیان حقایق یکی از رسالت‌های اصلی روزنامه‌نگاران و خبرنگاران است. روزنامه‌نگاران برای کسب آگاهی در مورد وقایع و مسائل اجتماعی و تشریح و تحلیل و نقد و تفسیر آزادانه آنها، بر مبنای حق همگان برای شناخت حقایق، باید به واقعیت‌های عینی توجه کند و اخبار و اطلاعات موثق و دقیق و مقاله‌ها و تفسیرهای منطقی و منصفانه در اختیار خوانندگان بگذارد. وارونه جلوه دادن حقایق و عدم درج صحیح اخبار نه تنها موجب سلب اطمینان و اعتماد خواننده به روزنامه مذکور می‌شود، بلکه بعضاً باعث سلب امنیت اخلاقی و یا اقتصادی جامعه می‌گردد و گاه نیز به منافع عمومی و امنیت ملی آسیب می‌رساند. در برخی موارد نیز عدم اطلاع صحیح و دقیق از یک مسئله و درج آن در روزنامه موجب بروز مشکلاتی از جمله نقض حقوق شهروندی و یا خدشه‌دار نمودن آبروی افراد می‌شود که به لحاظ شرعی و اخلاقی و قانونی قطعاً مورد تائید نیست، چه اینکه مطابق اصل چهلم قانون اساسی، اعمال حق آزادی بیان نباید مستلزم اضرار به دیگری و نقض حقوق مشروع وی و یا تعدی به منافع عمومی باشد.

برخی از اصول کلی اخلاق حرفه‌ای خبرنگاری و روزنامه‌نگاری عبارتند از: "انصاف و بی‌غرضی روزنامه‌نگار"، "احترام به اصول دینی و معتقدات مذهبی و آداب و سنن گروههای مختلف قومی و فرهنگی"، "بیان حقایق و واقعیات"، "اصلاح اطلاعات ارائه شده به مخاطبان در صورت ارتکاب اشتباه"، "عدم انتشار آثار دیگران بدون کسب اجازه از آنها"، "عدم تجاوز به حریم خصوصی افراد" و ...

علی مهدوی