اسلام و عقلانیت و آزاد اندیشی عقلی

از مهم‌ترین موهبت‌ها و نعمت‌هایی كه خداوند به بنده اش افاضه كرده ، عقل است كه هم او را از حیوانات جدا می كند و هم با فرماندهی درون و كمك گرفتن از وحی الهی ، می تواند او را به مقامی نائل كند كه مسجود فرشتگان گردد. عقل یعنی آن نوری كه با آمدن وحی الهی آنچنان شكوفا می شود كه معیار تكلیف و دینداری و مدیریت خانه و زندگی و اجتماع قرارمی گیرد. عقل یعنی سرمایه ای كه از او سودمندتر نیست (حكمت ۱۱۳). عقل یعنی آن فرماندهی كه می تواند قوای ادراكی انسان اعم از خیال و وهم و حس و شك و قوای تحریكی یعنی شهوت و غضب را در درون ، كنترل و تعدیل نماید تا از ثمراتش ایجاد عدالت اجتماعی در جامعه باشد . آنچه كه در این مقاله (اسلام و عقلانیت و آزاد اندیشی عقلی) می آید ابتدا تعریفی از عقل و جایگاه آن در دین است و سپس نقش آن را از نظر متفكران غربی بیان می كند و به موضوعاتی كه به نظر می آید مورد بحث روز و مبتلا به جامعه علمی است پرداخته می شود . بویژه رابطهٔ عقل و دین ، عقل و علم ، اقسام عقل ، عقل سكولاری، عقل دینی،عقل و آزادی و . . . در حد امكان تعریف می شود و در پایان از حدیث نورانی امام صادق (ع) كه برای عقل هفتادوپنج نیرو و سپاه بیان می كند به عنوان حسن ختام بهره برده ایم . سعی ما بر این بوده كه از منابع متعدد و متنوع استفاده شود . امید است مورد قبول خدای سبحان واقع شود .

● تعریف عقل

راغب در مفردات خویش می گوید واصلُ العقل اَلْاِمساك و الاستمساك كَعَقل البعیر بالعقل اصل در عقل امساك است مثل بستن و عقال نمودن پای شتر .۱

در المنجد ، عقل را اینگونه تعریف می كند العقل نور روحانّی بِهِ تُدرك النفس مالاتُدركه بالحواس و قَدْسُمّی العقل عقلاً لِانه یعقل صاحبه عن التورط فی المهالك ای یحسبه .۲

عقل همان نور روحانی است كه بوسیله او نفس ادراك می كند آنچه را كه حواس ادراك نمی كند و عقل را عقل نامیده اند برای اینكه صاحب خود را از ورد در مهالك ، حفظ و حراست می كند.

در كتاب عقل و جهان حضرت امام (ره) می فرماید به حسب ظاهر منظور از قوه عاقله قوه روحانیه ای است كه به حسب ذات مجرد و به حسب فطرت مایل به خیرات و كمالات و داعی به عدل و احسان است و در مقابل آن قوهٔ واهمه است كه فطرتاَ در تحت نظام عقلی نیامده مایل به دنیا (كه شجرهٔ خبیثه و اصل شرور است ) می باشد. ۳

خداوند كه مملكت تن را به عنوان ابزار روح مقرر فرموده برای آن تن و این روح قوا و سپاه و ستادی قرار داده كه در رأس همه اینها عقل را فرمانده و بقیه را فرمانبر قرار داده لذا از مهمترین و سرآمد این قوا چهار تا می باشد كه عبارتند از عقل و شهوت و غضب و وهم . مرحوم ملااحمد نراقی می فرماید : شأن عقل و ادراك حقایق امور و تمیز میان خیرات و شرور امر به افعال جمیله و نهی از صفات ذمیمه است و این عقل وزیر پادشاه یعنی روح می باشد . ۴ اگر این عقل آن سه قوه را تنظیم و تعدیل نماید آنچه كه در درون و برون مملكت بدن ظهور و بروز می نماید عروج به عالم اعلی و طی درجات تا «قاب قوسین اوادنی» میسر و آثار فرشتگان هویدا می گردد و اگر قوای دیگر غلبه كنند قطعاً بنیاد و بنیان این مملكت ویران و از انعام و چهار پایان هم پایین تر می رود .

سر جنگ آن قوا با عقل است لذا همه تلاش می كنند عقل را به اسارت در بیاورند امیربیان علی علیه السلام می فرماید : حق سبحانه و تعالی مخصوص گردانید ملائكه را به عقل و ایشان را بهره از شهوت و غضب نداد و مخصوص ساخت حیوانات را به شهوت و غضب و آنها را از عقل بی نصیب كرد و مشرّف گردانید انسان را به همهٔ اینها پس اگر شهوت و غضب را مطیع و منقاد عقل گرداند افضل از ملائكه خواهد بود زیرا كه خود را به این مرتبه رسانیده با وجود منازع و ملائكه را منازع و مزاحمی نیست .۵

مراد به عقل چنانچه از جمیع روایات این باب استفاده می شود همان قوه تشخیص و ادراك وادار كننده انسان به نیكی و صلاح و بازدارنده او از شر و فساد می باشد .۶شخصی از امام صادق (ع) پرسید عقل چیست ؟‌ «قال ما عُبد به الرحمن واكتُسبَ بِهِ الجَنان قال قلتُ فالذی كان فی معاویه» ؟ «فقال تلك النَكراء تلك الشیطنهُ بالعقل و لَیسَتْ بالعقل» فرمود عقل چیزیست بوسیله آن خدا پرستش شود و بهشت بدست آید . آن شخص گوید : گفتم پس آنچه معاویه داشت چه بود ؟ فرمود : آن نیرنگست آن شیطنت است آن نمایش عقل را دارد ولی عقل نیست .۷

واژه عقل در فلسفه به معانی متعددی بكار رفته است .

۱-عقل به معنای نیروی درك كنندهٔ مفاهیم كلی

۲-عقل به معنای قوهٔ استدلال گر

۳-عقل به معنای هر نیرو و قوه ادراكی بجز حواس .

● رابطه عقل و دین

۱-آیا عقل همتای دین است یا قبل از دین و یا بعد از دین

۲-آیا عقل مقدم بر ایمان است یا ایمان مقدم بر عقل

متفكران غربی درباره جایگاه عقل در قلمرو دین و شریعت سه دیدگاه دارند :

یكم : دیدگاه اول كسانی هستند كه ایمان را مقدم و برتر از عقل می دانند ، از آغاز ظهور مسیحیت عده ای افراطی بودند كه با اصالت دادن به وحی در حوزه الهیات می گفتند چون خدا با ما سخن گفته است حاجتی به تفكر عقلی نیست و برای نیل به رستگاری باید شریعت آموخت و به آن عمل كرد .۸

دوم : دیدگاه دوم از آن كسانی است كه اصالت را به عقل می دهند اینها كه سرمست از پیشرفت تكنولوژی و فناوری بودند با اصیل داشتن عقل و عدم نیاز به وحی سعادت و رستگاری خود را در عمل به فتاوی عقل ابزاری كه بریده از عقل معاد بوده می بینند .

سوم : گروه سوم كسانی هستند كه به هماهنگی بین عقل و وحی وعقل و ایمان باورداشتند . اعتقاد و باور آنان بر این بوده كه ایمان و علم و عقل دو نوع معرفت متمایزند كه هیچ یك جایگزین دیگری نمی شود از این رو می گفتند : ایمان به معنای پذیرفتن چیزی است كه خداوند آنرا وحی كرده اما علم به معنای پذیرفتن چیزی است كه ما آنرا به صورت طبیعی در پرتو نور عقل درست می دانیم .

از صاحب نظران این گروه (تومایس آكویناس) است كه گزاره های دینی را سه دسته می داند :

الف : گزاره های خردپذیر كه هم عقل آنها را اثبات می كند و هم می توانند متعلق ایمان باشند .

ب : گزاره های خرد گریز كه عقل نه آنها را اثبات و نه نفی می كند بلكه بی طرف است این گزاره ها متعلق ایمان قرار می گیرند .

ج : گزاره های خرد ستیز گزارهایی كه عقل دلیلی بر رد آنها در اختیار دارد ، كه در تعارض بین گزاره های دینی و فتوای عقل متكلم تلاش می كند با تأویل ظاهر متون دینی آن تعارض را حل كند .۹

● نقش عقل در نظام اعتقادی از نظر متفكران غربی

درباره نقش عقل در تبیین نظام های اعتقادی در تفكر غربی سه دیدگاه نقل می شود .

۱-عقل گرایی حداكثری : بر اساس این دیدگاه برای اینكه نظام اعتقادات دینی واقعاً و عقلاً مقبول باشد باید صدق آنرا اثبات كرد و صدق آن را باید بگونه ای روشن كرد كه جمیع عقلا قانع شوند.۱۰

۲-ایمان گرایی : بر اساس این دیدگاه نظام های اعتقادات دینی موضوع ارزیابی و سنجش عقلانی قرار نمی گیرد می گویند اگر به وجود خداوند یا كمال نامحدود و حكمت و علم و قدرت او ایمان داریم این را مستقل از هر گونه قرینه و استدلال پذیرفته ایم و هر گونه كوششی را كه برای اثبات یا انكار عشق خداوند نسبت به انسانها صورت پذیرد مردود می دانیم .۱۱

۳-عقل گرایی انتقادی : بر پایه این دیدگاه نظام های اعتقادی دینی را می توان عقلاً مورد نقد و ارزیابی قرار داد در عقل گرایی انتقادی حداكثر توانایی های عقلی خود را برای سنجش اعتقادات دینی به كار می گیریم و از بهترین براهین برای تأیید این نظام اعتقادی استفاده می كینم در این دیدگاه انسان اعتقادات را گزینش و برای اطمینان به فهم دقیق آن كوشش می كند و نیز دلایلی تأیید یا رد آن اعتقاد را بررسی و ارزیابی می كند .

● عقل و دین در تفكر اسلامی :

از میان متفكران مسلمان هم بوده اند عده ای كه یا راه افراط پیموده اند و یا تفریط لذا سه گروه ظهور كرده اند :

۱-عقل گرایان : اینها می گویند همه معارف دینی با عقل درك می شود . (المعارف كلها معقوله بالفعل واجبه بنظر العقل و شكر النعم واجب قبل ورود السمع والحُسن و القُج صفتان ذاتیتان للحَسَن والقبیح) ۱۳ یعنی همهٔ‌ معارف در حیطهٔ درك عقل قرار می گیرند و وجوب خود را به نظر عقل دریافت می كنند و شكر منعم را پیش از آنكه فرمانی از ناحیهٔ شرع وارد شود واجب می دانند و نیكی و بدی در ذات اشیای نیك و بد ریشه دارد .

اینها (بویژه فلاسفه قدیم) واقعی انسان و جوهر اساسی او را عقل می دانند و می گویند حقیقت انسان همانست كه فكر می كند نه آنكه می بیند یا تخیل می كند یا دارای شهوت و خشم است . در مقابل این مكتب عده ای بوده اند كه به مبارزه برخاسته و این دیدگاه را به این نحو مردود شمرده اند از جمله مكتب عرفا و اهل عشق و كتب اهل حدیث و مكتب حسیون كه عقل را خدمتگزار و نوكر حواس معرفی كرده اند .

ولكن از نظر اسلام اینگونه نیست كه تمام حقیقت انسان عقل او باشد بلكه عقل را به عنوان یكی از وجود و هستی او می دانیم و اینطور نیست كه ایمان اسلامی همان شناخت باشد بلكه شناخت جزیی از ایمان و ركن ایمان است و شناخت تنها ایمان نیست به جهت اینكه در ایمان عنصر تسلیم و خشوع و خضوع و علاقه و عشق خوابیده كه در شناخت مسئله گرایش نیست . ۱۴

۲-ظاهر گرایان : كسانی اند كه بر ظواهر دین تكیه و با هر گونه تأمل و تدبر و تعمق یا اندیشه عقلی در معانی دین مخالفت می كنند وقتی از مالك بن انس معنای اِستواء در آیه (الرحمن علی العرش استوی )۱۵ پرسیده شد در جواب گفت : «الاِستواء معلوم و الكیفیه مجهوله و الایمان به واجب و السئوال عنه بدعه» ۱۶ یعنی معنای استوا روشن است و كیفیت آن مجهول و ایمان به آن واجب و سئوال از آن بدعت است از جمله اینها اخباریها هستند كه معتقدند عقل حق دخالت در احكام شرع را ندارد و شرع آمده تا باب عقل را مسدود كند و در هنگام تعارض میان دلیل عقلی و نقلی دلیل نقلی را ترجیح می دهند و هكذا اصول عقلی را در ادراك حسن و قبح اشیا حجت نمی دانند .۱۷

ضرر این جمود بر ظاهر روایات بدون اینكه از عقل و اندیشه مدد گرفته شود از ضرر افراطی گری عقل گرایان كه با شعار عنصر عقل و با تكیه بر علوم تجربی صرف بدون توجه به جایگاه اصلی عقل نیست با اینكه متون دینی ما و بویژه قرآن كریم مشحون از دعوت به تعمق وتفكر است و هر گونه افراط و تفریط را محكوم و مردود دانسته است .

۳-عقل گرایان نقل پذیر : این گروه با اعتقاد به هماهنگی عقل و شرع و عقل و نقل می گویند همانگونه كه عقل شریعت درون است شرع و دین هم عقل بیرون اند لذا اگر وحی و شریعت از منابع معرفت انسان می باشد عقل نیز از منابع شناخت و معرفت انسانی است كه هر دو از حقیقت عینی و خارجی گزارش می كنند .

● آیا تعقل با تعبد تنافی و تعارض دارد ؟

خاستگاه این بحث مغرب زمین و در فرهنگ مسیحی است كه تفسیر درستی از آموزه های پیامبر خود یعنی حضرت عیسی (ع) ندارند و انحراف از تعالیم حضرت عیسی (ع) مشهود و معلوم است كسانی مثل (كی یر كگار) راه عقل را از ایمان كاملاً جدا می دانند و معتقد استنمی توان از عقل در وادی ایمان سخن گفت ایشان كه بنیانگذار فلسفه اگزیستانس محسوب می شود نظرات او امروز خیلی مطرح است افرادی مثل پاسكال معتقد است عقل در وادی امور دینی چیزهایی را به گونه ای مجمل می فهمد اما در نهایت ایمان نمی تواند دستاورد عقل باشد .

این در حالی است كه در ساحت مسائل اعتقادی و دینی اگر ظاهر عبارتی با حكم واضح علقی منافات داشت آن ظاهر را باید به حكم عقل تأویل كرد مثلاً در آیه (یدالله فوق ایدیهم) ۱۸ دست خدا بالای دست آنها است ظاهر آیه اینكه خداوند دستی دارد بالاتر از دست كفار و ستمگران . عده ای از مسلمانان كه (مجسمه ) هستند معتقدند خداوند جسم دارد و به این آیات تمسك می كنند ولكن علمای ما گفته اند وقتی عقل را به حكمیت و داوری بیاوریم می گوید موجودی كه دارای بدن باشد نیازمند به ابزار است در حالی كه خداوند باید بی نیاز از همه كس و همه چیز باشد لذا با توجه به این برهان عقلی ظاهر آیه را تأویل و آنگونكه با عقل بسازد معنا می كنند كه می گوید منظور از (ایدالله) همان قدرت الهی است چرا كه دست ، تجسم قدرت می باشد .۱۹

پس از نظر اسلام نه تنها بین تعقل و تعبد منافاتی نیست بلكه تعبد از ثمرات عقل است. حضرت آیت ا جوادی آملی سه نكته را درباره رابطهٔ عقل و نقل ذكر می كند كه خلاصه ای از آنها را جهت ایضاح بیشتر می آوریم .

نویسنده : امرالله اندرزیان

منابع:

۱- مفردات راغب ، ص ۳۵۴

۲- المنجد ص ۵۲۰

۳- شرح حدیث جنود عقل و جهل حضرت امام (ره) ص۲

۴- معراج السعاده ملااحمد نراقی ص ۳۹

۵- بحارج ۶۰ ص ۲۹۹ و علل الشرایع ص ۴ باب ۶

۶- اصول كافی ج ۱ ص۱۱

۷- اصول كافی ج ۱ ص ۱۱

۸- عقل و وحی در قرون وسطی ص ۳

۹- دین شناسی آیت ا… جوادی آملی ص ۱۲۳

۱۰- عقل و اعتقادات دینی ص ۷۲