حضور در ساحت حـمـاسـه

سیری در کتاب مجموعه شعر سوءتفاهم

اگرچه سال‌هاست از غرش توپخانه‌ها و صدای آژیر قرمز خبری نیست و جنگ تحمیلی و ویرانگر رژیم بعث عراق به پایان رسیده است، اما در قلمرو ادبیات پایداری هنوز قلم‌ها از تکاپو باز نایستاده و هر اثر تازه‌ای که منتشر می‌شود بیانگر گفتنی‌هایی است از جنس عشق و خون و حماسه. غالباً عمر جنگ‌ها کوتاه‌تر از عمر پیامدهای آن است و پیامدهای جنگ معمولاً یادآور جنگ است و همانگونه که جنگ‌ها یکسان نیستند زاویه دید اهل ادب و هنر نسبت به آنها متفاوت است و ناهمگون.در طول تاریخ چه بسیار جنگ‌هایی که رخ نموده و برخی از آنها دارای وسعت و خسارات فراوانی نیز بوده است اما با تمام گستردگی و دیگر جهات قابل توجهش رویکرد اصحاب قلم را در پی نداشته و اگر اشاراتی به آن شده، منطقی و کوتاه‌مدت بوده و به مرور زمان رنگ باخته و از یادها رفته است.

بی‌تردید حماسه هشت سال دفاع مقدس نه تنها در سرتاسر تاریخ این مرز و بوم بلکه در تاریخ بشریت در شمار جنگ‌های کم‌نظیر با ویژگی‌های خاصی است که برای این نبرد تمام عیار تمایز ایجاد می‌کند. حتی پیش از آنکه قطعنامه ۵۹۸ شورای امنیت سازمان ملل رأی به حقانیت سرزمین ما دهد، آزادگان جهان می‌دانستند که حق با کیست و متجاوز و حامیانش کیستند.این جنگ و صلح تحمیلی آنقدر گفتنی‌ها دارد که بتواند آفریننده آثار متعددی باشد، آثاری که جنگ را خاتمه یافته نمی‌دانند و از منظر کلان و فراخ‌تری به آن می‌نگرند.

مجموعه شعر «سوءتفاهم» گزیده‌ای از نوسروده‌های علی داوودی شاعر هم روزگار ماست که توفیق چاپ و انتشار یافته تا به خیل آثاری که در زمینه ادبیات پایداری سروده شده است، بپیوندد.ناشر این مجموعه «انتشارات هزاره ققنوس» است که در زمره ناشران فعال بویژه در قلمرو انتشار آثار دفاع مقدس است و مدیریت آن را رضا حاجی‌آبادی برعهده دارد که از نویسندگان و روزنامه‌نگاران پرکار است و چنان که فرصتی برایش پیش آید در دیگر حوزه‌ها نیز توانمند.

مجموعه شعر «سوءتفاهم» در برگیرنده ۸۷ شعر در قالب شعر سپید است که هر شعر روایتگر منظری است که گاه روایت حماسه است و گاه از سر دلتنگی. این دلتنگی همان حس نوستالژیکی است که در اکثر آثار مربوط به دفاع مقدس دیده می‌شود، یعنی یا شاعر در جست‌وجوی بازگشت به روزهای دفاع مقدس و معنویت حاکم بر جبهه‌هاست و یا از روزمرگی زمان حال و غفلتی که برخی از افراد جامعه نسبت به شهدا و جانبازان و آرمان‌های آنان دارند گلایه‌مند است. از این رو چنین اشعاری را می‌توان استمرار «شعر اعتراض» دانست که در اوایل جنگ تحمیلی متولد شد و پیشگام این حرکت زنده‌یاد سلمان هراتی بود که التزام به آرمان‌ها و ارزش‌ها در اکثر آثار او قابل مشاهده است. شعراعتراض هشداری است تا آفت‌ها بهار باغ را نیاشوبند و در هنگامه دسیسه‌ها و ضرورت بیداری، چُرت به چشم‌ها راه نیابد تا منافقان و فرصت‌طلبان از دریچه غفلت‌ها رخنه کنند، و باز دشنه‌ها بر کتف‌ها فرود آید.شاعر در این دفتر نابسامانی‌های اجتماعی را به چالش می‌کشد و با زبانی تلخ و گزنده از چشم‌اندازهای ناخوشایندی سخن می‌گوید که از فرط تکرار شکل عادی به خود گرفته‌اند. شعر پانزدهم نمونه گویایی از این مدعاست:

جنگ!

همین ماشین‌های توی خیابان را می‌گویند جنگ

همین زن‌ها، کنار خیابان را

بیماری کودکان را

مرگ بر اثر سوءهاضمه

ترک‌ها و ترکه‌های دست پدرم را...

(سوءتفاهم ـ ش ۱۵)

این نگاه تند و گُر گرفته که ممکن است به مذاق بعضی‌ها نه تنها خوشایند نباشد و بلکه ناگوار نیز به نظر آید، نگاه غالب اشعار این مجموعه است، به عبارت دیگر شاعر در بیان زمانه حاضر نگاهی سخت جدی دارد که در لحظاتی به طنز ویرانگر نزدیک می‌شود اما با رومانتیسم ـ که ممکن است مورد توقع برخی مخاطبان از شعر باشد ـ چندان نسبتی ندارد.

سراینده این مجموعه نگاه خویش را از حصار مرزها فراتر می‌برد، شعرهای این مجموعه پر است از نام‌های دیگر سرزمین‌ها، فلسطین، عراق، افغانستان، لبنان و... در واقع او گاه نگران سرنوشت امت اسلامی است و گاه دلواپس بشریت در بند مانند کشورهای قاره آفریقا که در چنبره نظام تاراجگر امپریالیسم اسیرند. کثرت شعرهایی با این مضامین در این دفتر بیانگر آن است که شاعر به گواه نمونه‌هایی که ذکر می‌کند جنگ را پایان یافته تلقی نمی‌کند و دشمن حقیقی را نظام سلطه‌گری می‌داند که با توطئه و نیرنگ بر سرتاسر جهان چنگ انداخته و فاجعه می‌آفریند:

در افغانستان هر چیز قلابی باشد

درد واقعی است

تریاک اصل است

در هندوستان

حتی اگر رئیس‌جمهورها مکانیکی باشند

نیش مارها طبیعی است...

(سوءتفاهم ـ ش ۱۴)

برخی از شعرهای کتاب نیز با آنکه پیش درآمدی تقریباً مرتبط با ادبیات مقاومت دارند، اما در نهایت به نظر می‌رسند که نسبت عمیقی با این مجموعه ندارند، به عنوان مثال به استنتاج این شعر بنگرید:

... با توام

آقا، جناب، دوست

برادر، پدر...

با توام آهای راننده‌ای که

حتی سبیل کوچک هیتلر را نداری

اما کرایه بیشتری از من می‌گیری!

(سوءتفاهم ـ ش ۷۰)

داوودی اصولاً شاعری محتواگراست و فرم را در خدمت بیان اندیشه‌های خویش می‌داند، او همانند برخی از شاعران که دغدغه اصلی آنان حضور پررنگ‌تر در عرصه فرم است، رغبتی به این کار ندارد و غالب شعرهای مجموعه از فضایی یکسان و همسو برخوردار است.

به‌کارگیری گونه‌ای از طنز در آثار داوودی موجب می‌شود تا مخاطب در عین حالیکه شاهد تجربه فضای دردناک عصر حاضر است، گاه با انبساطی روبه‌رو شده و نفسی تازه کند:

حالا صندوق‌هایی هستند

که به عمر سعد هم وام می‌دهد

با یازده درصد سود بانکی!

(سوءتفاهم ـ ش ۲۱)

اما چرا با ۱۱ درصد سود بانکی؟! آیا این رقم بالاترین میزان سود بانکی است؟!

سراینده این مجموعه بیش از آنکه از روش‌های میلیتاریستی نگران باشد، دلهره استحاله فرهنگی جامعه را دارد و زوال را در از خود بیگانگی‌ها می‌جوید که از طریق روش‌های موذیانه بنیان‌ها را مورد تهدید قرار می‌دهد. او در آخرین سروده این کتاب در این باره چنین هشدار می‌دهد:

... شمشیر نداشتند

کلماتی داشتند که توپخانه‌ها

و عقل‌های ما را از کار می‌انداخت

(سوءتفاهم ـ ش ۷۸)

از دیگر گفتنی‌ها درباره ‌این کتاب طراحی و گرافیک زیبایی است که در صفحات داخلی کتاب دیده می‌شود و نشانگر ذوق و سلیقه‌ای است که می‌تواند برای مخاطب جالب و چشم‌نواز باشد و تمایزی در این خصوص بین این کتاب و صفحات داخلی یکنواخت اکثر کتاب‌هایی که منتشر می‌شود و ظاهراً میلی به هیچگونه نو‌آوری و خلاقیت در آنها دیده نمی‌شود. سخن آخر آنکه این کتاب با حمایت بنیاد حفظ آثار و ارزش‌های دفاع مقدس چاپ و منتشر شده است که امید است چنین حمایت‌هایی تداوم یافته و در امر توزیع مناسب این آثار نیز اهتمام افزون‌تری پدید آید.

ذکر این نکته نیز حائر اهمیت است که در موضوع ادبیات دفاع مقدس، هنوز جای آثار شاعران بسیاری که دوران جنگ تحمیلی را درک کرده‌اند و دارای اشعار ارزنده متعددی هستند در بین مجموعه‌های شعر خالیست که امید است با تمهیداتی که در این زمینه مهیا می‌شود شاهد انتشار زودهنگام این آثار باشیم که یکی از راه‌های رسیدن به نقطه مطلوب در زمینه نشر ادبیات دفاع مقدس انتشار مجموعه‌های مستقل شاعران نامدار معاصر است.

سروده علی داوودی