از انسولین نترسید

آنچه مبتلایان به دیابت باید درباره انسولین بدانند

انسولین، برای اولین بار در سال ۱۹۲۱ کشف شد و از مولکول‌هایی است که بیشتر از همه مولکول‌ها روی آن تحقیق و بررسی انجام گرفته‌است. انسان‌ها بیماری دیابت را که از شایع‌ترین بیماری‌ها در جهان محسوب می‌شود...

از حدود ۳۵۰۰ سال پیش شناختند و می‌دانستند تکرر ادرار، کمی اشتها، کم شدن دید و خستگی از علایم این بیماری است‌ اما علت ابتلا به آن تا اوایل قرن ۲۰ هنوز معلوم نبود. امروزه مشخص‌شده بعضی سلول‌های موجود در لوزالمعده، هورمون انسولین می‌سازند. با خوردن هر وعده غذا، این سلول‌ها انسولین آزاد می‌کنند تا بدن بتواند از قند استفاده یا آن را ذخیره کند.

انسولین چیست؟

داروهای زیادی برای کنترل دیابت تجویز می‌شوند اما معمول‌ترین و معروف‌ترین آنها، «انسولین» است. انسولین هورمونی است که به‌وسیله سلول‌های بتای پانکراس (لوزالمعده) تولید می‌شود و کنترل قندخون را به عهده دارد. در افراد دیابتی، پانکراس انسولین کافی تولید نمی‌کند یا قادر نیست از انسولین تولیدشده استفاده کند. درنتیجه قندخون بالا می‌رود و باعث ایجاد مشکلات زیادی می‌شود. در دیابت نوع ۱، سلول‌های بتا تخریب شده‌اند و درنتیجه پانکراس دیگر انسولین نمی‌سازد. افراد مبتلا به این بیماری به تزریق انسولین نیاز دارند تا بتوانند از قند موجود در غذاها استفاده کنند، اما در دیابت نوع۲، انسولین ساخته می‌شود اما بدن به این انسولین پاسخ‌دهی خوبی ندارد. بعضی از این افراد به خوردن قرص‌های دیابت و تعدادی از آنها به تزریق انسولین نیاز دارند تا به بدن خود کمک کنند از قند برای انرژی استفاده کند. اگر انسولین مصرف می‌کنید، باید مدام قندخون خود را کنترل کنید تا مطمئن شوید در سطح مناسبی است. این کنترل مداوم، اطلاعات مهمی در مورد تفاوت سطح قندخون در طول روز و اینکه چقدر انسولین نیاز دارد و آیا در کنترل قندخون خود موفق است یا نه به فرد می‌دهد.

از انسولین نترسید

وقتی پزشک برای اولین بار برای بیمار خود انسولین تجویز می‌کند، باید به نکته‌های زیادی توجه کند، زیرا اهداف درمان، سن بیمار، شیوه زندگی وی، برنامه غذایی، سلامت عمومی بدن، احتمال افت قندخون، انگیزه فرد، میزان فعالیت روزمره و حتی عوامل مالی و اجتماعی هم می‌توانند در تعیین میزان انسولین تجویزی تاثیرگذار باشند بنابراین یک نوع رژیم ثابت انسولین برای همه افراد وجود ندارد و با توجه به عوامل ذکرشده، میزان نیاز فرد به انسولین متغیر است. کنترل مناسب قندخون، «زمان‌بر» است و ممکن‌است با توجه به تغییر شیوه زندگی بیمار، تغییر کند. مثلا ابتلا به یک بیماری، شروع یک ورزش جدید و... میزان قندخون را تغییر می‌دهد، در این صورت میزان انسولین دریافتی هم باید تغییر کند. در مورد تزریق انسولین نگران نباشید، حتی کودکان هم با تمرین، این مهارت را پیدا می‌کنند. علاوه بر این، وسایل جدیدتری هم به بازار آمده که استفاده از انسولین را راحت‌ و کم‌دردتر می‌کند. یکی از این وسایل پمپ‌ انسولین است که بیشتر برای تزریق به کودکان به کار می‌رود و انسولین را به کمک یک سوند، به‌طور مداوم در طول روز به بدن می‌رساند. استفاده از این وسیله کنترل دیابت را آسان‌تر می‌کند. به کمک آن می‌توان تزریق انسولین را با نحوه زندگی مطابق کرد (به جای تطبیق زندگی با انسولین) و قندخون را در طول روز و شب در حد لازم نگه‌داشت. به‌علاوه فرد به تعداد تزریق‌های کمتری در طول روز نیاز دارد.

انواع انسولین

انسولین را نمی‌توان به‌صورت خوراکی مصرف کرد چون هنگام هضم، از بین می‌رود. درنتیجه باید آن را زیر پوست تزریق کرد تا به خون برسد. وقتی انسولین برای اولین بار ساخته‌شد و در اختیار عموم قرارگرفت، فقط یک نوع داشت؛ «انسولین کوتاه‌اثر». این انسولین به دلیل نیمه‌عمر کوتاهی که داشت، لازم بود چند بار در روز تزریق شود اما امروزه انواع زیادی انسولین وجود دارد و افراد می‌توانند راحت‌تر تعداد و زمان تزریق‌های انسولین خود را برنامه‌ریزی کنند و در بعضی موارد فقط یک یا دو تزریق در طول روز کافی است تا قندخونشان کنترل شود. انسولین‌ها ۳ ویژگی دارند: شروع ‌اثر، حداکثر اثر و مدت‌‌زمان اثرگذاری. «شروع اثر»، مدت زمانی است که طول می‌کشد تا انسولین به جریان خون برسد و کم کردن قندخون را آغاز کند. «حداکثر اثر»، مدت زمانی است که انسولین بیشترین قدرت اثرگذاری را دارد. «مدت‌زمان اثر»، مدتی است که انسولین به کار خود در بدن ادامه می‌دهد. براساس این ۳ ویژگی‌، انسولین‌ها به چند گروه تقسیم می‌شوند:

۱) انسولین سریع‌الاثر: این نوع انسولین، قندخون را سریع پایین می‌آورد و اثر آن سریع هم از بین می‌رود. این دارو، ۵ دقیقه بعد از تزریق شروع به کار می‌کند و در ۱ ساعت اثر آن به اوج می‌رسد ولی ۴-۳ ساعت بعد از بین می‌رود.

۲) انسولین کوتاه‌اثر (رگولار): این نوع انسولین در عرض ۳۰ دقیقه بعد از تزریق به جریان خون می‌رسد و حداکثر اثرگذاری آن ۳-۲ ساعت بعد از تزریق است. اثربخشی آن حدود ۶ ساعت ادامه دارد.

۳) انسولین متوسط‌اثر (NPH): این نوع انسولین ۴-۲ ساعت بعد از تزریق به جریان خون می‌رسد و حداکثر اثرگذاری آن ۴ تا ۱۲ ساعت است. این انسولین حدود ۱۸ ساعت موثر خواهد بود.

۴) انسولین طولانی‌اثر: این نوع انسولین ۶ تا ۱۰ ساعت بعد از تزریق به جریان خون می‌رسد و حدود ۲۴-۲۰ ساعت تاثیر دارد.

البته در ایران انسولین‌های نوع ۲ و ۳ یعنی رگولار و متوسط‌اثر رایج هستند و انواع دیگر آن معمول نیست.

تنظیم دوز انسولین

معمولا مبتلایان به دیابت نوع ۲، در ابتدای بیماری، قرص‌های خوراکی مصرف می‌کنند، اما گاهی پس از مدتی لازم می‌شود انسولین تزریق کنند. این مساله به عوامل متعددی بستگی دارد؛ مدت ابتلا به دیابت، میزان بالا بودن قندخون، داروهایی که مصرف می‌کنند و وضعیت سلامت عمومی بدن. در مواردی هم پزشک توصیه می‌کند بعضی افراد علاوه بر تزریق انسولین، قرص‌های خوراکی هم مصرف کنند. تنظیم دوز انسولین بر عهده پزشک است و نمی‌توان سرخود آن را کم یا زیاد کرد. فاصله زمانی بین تزریق انسولین و غذا خوردن، با توجه به نوع انسولین، متفاوت است اما لازم است همان زمانی که غذا جذب بدن می‌شود، انسولین هم شروع به کار کند تا افت قندخون ایجاد نشود. انسولین‌های سریع‌اثر را معمولا ۱۰ دقیقه قبل از غذا تزریق می‌کنند. گاهی می‌توان آنها را بلافاصله بعد از غذا هم تزریق کرد. انسولین‌های کوتاه‌اثر حدود نیم تا یک ساعت قبل از غذا تزریق می‌شوند و نوع متوسط‌اثر را حدود یک ساعت قبل از غذا باید تزریق کرد. زمان تزریق انسولین‌های طولانی‌اثر، به زمان غذا خوردن ربطی ندارد و اغلب به دلیل اثرگذاری طولانی، صرف‌نظر از زمان غذا، فقط ۱ یا ۲ بار در روز تزریق می‌شوند. البته تزریق باید هر روز در همان ساعت خاص انجام شود. گاهی در کنار انسولین طولانی‌اثر، یک انسولین کوتاه‌اثر نیز توصیه می‌شود. در این صورت انسولین طولانی‌اثر، آثار خود را از زمانی شروع می‌کند که انسولین کوتاه‌اثر در حال از بین رفتن است. درنتیجه قندخون در طول روز در محدوده طبیعی باقی می‌ماند.

نکته‌های انسولین

• محل تزریق انسولین: اگر این دارو در شکم تزریق شود، به‌خصوص بالای ناف کمی به طرف گوشه، سریع‌تر وارد خون می‌شود ولی اگر وارد عضله یا رگ شود، سریع‌تر اثر می‌کند.

• مقدار تزریق انسولین: مقدار بالاتر انسولین، قندخون را بیشتر پایین می‌آورد.

• ورزش قبل یا بعد از تزریق: اگر فرد کمی قبل یا بعد از تزریق انسولین ورزش کند، دارو سریع‌تر وارد خون می‌شود.

• گرم بودن محل تزریق: اگر فرد حمام کرده باشد یا حوله گرمی را در محل تزریق قرار دهد یا محل تزریق را ماساژ دهد، دارو سریع‌تر وارد خون می‌شود.

• نبودن مایعات کافی در بدن (وضعیت کم‌آبی): جریان خون کافی در پوست وجود نخواهد داشت و انسولین به خوبی جذب نخواهد شد.

• ویال انسولین: انسولین به صورت مایعی در ویال‌ها (بطری‌ها)ی شیشه‌ای کوچک در بازار وجود دارد. این ویال‌ها حاوی بیش از یک دوز هستند و ظرف محتوی آنها در لاستیکی محکمی دارند. بیمار باید سوزن را از قسمت لاستیکی وارد کند و به مقدار مورد نیاز، مایع را داخل سرنگ بکشد. تزریق انسولین زیر پوست انجام می‌شود. البته پمپ‌ها و قلم‌های انسولین نیز ساخته شده‌اند ولی در ایران محدود است. زمانی که هر ویال انسولین را برای بار اول استفاده کردید، روی آن برچسب بزنید تا بدانید چه زمان بازش کرده‌اید. داروی استفاده نشده را بعد از ۳۰ روز دور بریزید. دارو باید در محل مناسب (خشک و خنک) نگهداری شود.

• توصیه‌های ایمنی: قبل از مصرف، نام دارو و نوع آن را از روی جعبه کنترل کنید. در مورد شروع اثر و حداکثر زمان اثرگذاری داروی خود اطلاعاتی داشته باشید. در مورد رنگ و ظاهر دارو اطلاعاتی داشته‌باشید و در صورت تغییر رنگ آن را مصرف نکنید. بعضی انسولین‌ها شفاف و بعضی کدر هستند. بهتر است هنگام خرید آن از داروخانه در این مورد بپرسید.

• عوارض جانبی: مهم‌ترین عوارض جانبی انسولین،‌ افت قندخون، اضافه وزن، کم شدن بافت چربی در محل تزریق و حساسیت (در موارد نادر) است. انسولین‌ها حاوی بعضی مواد افزودنی هستند که باعث جلوگیری از رشد باکتری‌ها در آنها می‌شود. در انسولین‌های طولانی و متوسط‌اثر نیز موادی وجود دارد که عملکرد آنها را طولانی می‌کند. در موارد نادری ممکن است افراد به این مواد حساسیت نشان دهند.

• تعویض محل تزریق: بهتر است محل تزریق هرازچندی عوض شود تا آسیب نبیند.

دکتر آیدا روشن‌ضمیر