معرفی فرهنگ دریا و ارائه راهکارهای نهادینه کردن دریا در زندگی مردم

بدنه فیزیکی فرهنگ یک جامعه را, رفتارهای مبتنی بر فرهنگ که از سوی مردم آن جامعه ارائه می شود می سازد و از طریق مشاهده و ملاحظهٔ این بدنه فیزیکی و رفتارهاست که پی به جوهره فرهنگ و شخصیت فرد و جامعه برده می شود

بدنه فیزیکی فرهنگ یک جامعه را، رفتارهای مبتنی بر فرهنگ که از سوی مردم آن جامعه ارائه می‌شود می‌سازد و از طریق مشاهده و ملاحظهٔ این بدنه فیزیکی و رفتارهاست که پی به جوهره فرهنگ و شخصیت فرد و جامعه برده می‌شود.

امروزه و بر پایه تاریخ جوامع می‌توان استنباط کرد که، هر اندازه از فرهنگ و آئین‌ها گفتگو کنیم و به نشر و معرفی آنها بپردازیم، لیکن چنان‌چه در صحنهٔ زندگی اجتماعی و صحن جامعه و فضاهای اجتماعی و میدان رفتارها نشان و نشانه‌ای از مصادیق ارزشی و اعتباری فرهنگ و المانی از باورمندی‌های آن، وجود نداشته باشد، عملاً، آن ارزش‌ها و اعتبارات در لابه‌لای کتاب‌ها و کتابخانه‌ها باقی‌مانده و به مرز دیدن و حس کردن و اجراء شدن و به مرحلهٔ عمل در آمدن کشیده نمی‌شود. در این میان معرفی فرهنگ دریا و عمومی نمودن امکانات جوهری پهنه ساحل و دریا، یک وظیفه ملی و تاریخی است.

به نظر می‌رسد که شایسته نمی‌باشد تا سهل‌انگاری‌های تاریخی در معرفی و کارآمد و فعال نمودن آن ادامه یابد به عبارتی، ضرورت دارد تا این ریسمان بی‌توجهی جائی قطع و گره کور آن گشوده شود. به راحتی نمی‌باید از کنار بسیاری از ارزش‌های بالقوه محیط‌های ساحلی ـ دریائی گسترده در جنوب و شمال ایران گذشت. بسیاری زمینه‌ها برای حذف چرخه‌های سالم و پاک وجود دارد که ضرورت پردازش و تقویت و پایش توسعه است. در این زمینه اقدامات ما می‌تواند شامل بسیاری از موارد و مضامین باشد تا از طریق آنها فرهنگ، عرضه و معرفی گردد.

در این مقاله ضمن معرفی دریانوردی در ایران باستان به ارائه و بیان مشکلاتی که باعث بیگانه شدن مردم با دریا می‌شود پرداخته و نیز راهکارهائی جهت پیوند زندگی اجتماعی مردم با دریا بیان شده است.

● اسناد دریانوردی ایرانیان باستان

کهن‌ترین سند دریانوردی ایرانیان، مهری است که در چغامیش خوزستان به‌دست آمده است. تاریخ تمدن ناحیه چغامیش به ۶ هزار سال پیش از میلاد می‌رسد. این مهر گلین، یک کشتی را با سرنشینانش نشان می‌دهد. در این کشتی یک سردار پیروز، بازگشته از جنگ، در حال نشسته و اسیران زانو زده در جلوی او دیده می‌شوند. نقش‌های برجسته پاسارگاد نمایان‌گر توانمندی دریائی ایرانیان و فرمانروائی ایشان بر هفت دریاست. در مورد اختراع قطب‌نما روایت‌های زیادی وجود دارد. تنی چند از دانشمندان آن را به چینی‌ها و یا حتی ایتالیائی‌ها نسبت می‌دهند اما بیشتر دانشمندان متفق‌القولند که قطب‌نما به وسیله‌ٔ ایرانیان ساخته شده است. اختراع فرمان کشتی (سکان ـ سوکان) از سوی تمامی دانشمندان، بدون استثنا به ایرانیان نسبت داده شده است.

برای تعیین ژرفانی آب دریا، به ویژه مناطق ساحلی دریای پارس و دریای مکران، ایرانیان ابزاری اختراع نموده و به کار می‌بردند که شباهت زیادی به شاقول بنائی داشته است. اکتشافات اخیر کشتی‌های غرق شده ایرانی در دریان اژه، که در یورش به یونانیان شرکت داشته‌اند، نشان می‌دهد که از دوران هخامنشیان، ایرانیان این ابزار را شناخته و به کار می‌بردند.

دریانوردان ایرانی، از زمان‌های باستان، ابزارهائی برای پیمودن مسافت‌های دریائی به کار می‌برده‌اند. یکی از این ابزارها ریسمانی بوده که به‌تدریج باز می‌شده که پس از رسیدن به انتها آن را می‌پیچیدند و دوباره استفاده می‌کردند. ایرانیان دریانورد برای تشخیص جنس کف دریا از وزنه‌هائی استفاده می‌کردند که در کف آنها روغن زده شده بود. همین روغن باعث چسبیدن تکه‌هائی از کف دریا به انتهای وزنه شده با کمک آن مواد کف دریا را تشخیص می‌دادند. هخامنشیان بیش از مادها به دیانوردی‌ توجه داشتند. در دولت هخامنشی با توسعهٔ نظامی، سیاسی، بازرگانی در جنوب و دریای مدیترانه و دریای سیاه و با تشکیل نیروی دریائی کارآمد به‌تدریج سرزمین‌های مجاور به تصرف ایرانیان در آمد. با غلبه بر تنگه‌های بسفر و داردانل، فنیقی‌ها که در دریانوردی ورزیده بودند، امکانات و دانش دریائی خود را در اختیار ایرانیان قرار دادند. در نتیجه نفوذ سیاسی و دریائی ایران تا کارتاژ گسترش یافت.

داریوش مبتکر تاکتیک دریائی خاص در به کار بردن نیروها به ویژه در نیروی دریائی بود. این تاکتیک یا شیوه‌ٔ رزمی شامل به کار گرفتن نیروها به شکل عملیات مشترک دریائی و زمینی بود. داریوش را به حق باید پدیدآورنده عملیات آب خاکی دانست. سردار نامی ایران ۲۵ قرن پیش به ارزش عملیات هم‌زمان با روی خاک آگاه بود و پادگان دریائی یا تفنگداران دریائی را تشکیل داد و در دریای اژه از آن بهره جست.

● راه‌های ارتباطی

بررسی و پژوهش در مسیر روابط جهان کهن با ایران باستان به ویژه در مدت دو قرن که هخامنشیان فرمانروای مطلق جهان بودند نشان می‌دهد که راه‌های ایران محور فعالیت‌های اقتصادی بوده است. آن‌چه مسلم است، در ایران پایه‌گذار نیروی دریائی قوی و نیرومند، هخامنشیان بوده و همواره در طول تاریخ از بنیه قوی و نیرومند نیروی دریائی ایران چه در زمینهٔ تجارب و چه از جهت استراتژیک و نظامی یکی از قوی‌ترین و مطرح‌ترین نیروهای دریائی منطقهٔ خلیج فارس به شمار می‌رود.

● چرا حضور دریا و محصولاتش در زندگی ما کم‌رنگ می‌باشد؟

به نظر من کم‌رنگ بودن حضور دریا در زندگی ما انسان‌ها را باید در هر دو محیط انسانی و طبیعی بازیابی کرد چراکه طبیعت با انسان به‌عنوان عامل مدیریتی آن، در تقابل با یکدیگر می‌باشند که هر دو از هم تأثیر می‌گیرند و بر هم تأثیر می‌گذارند.

در بعد طبیعی عامل اصلی که باعث جدائی ایران مرکزی نسبت به سواحل جنوبی دریای خزر می‌شود سلسله کوه‌های البرز می‌باشند که باعث ایجاد ناهمگنی و تنوع اقلیمی در مناطق مرکزی (فلات داخلی ایران) و سواحل دریای خزر شده است که این تفاوت‌های طبیعی و اقلیمی باعث تفاوت در معیشت و زندگی و به وجود آمدن پسایند جغرافیائی خاص آن ناحیه شده است چراکه انسان موجودی است که خود را با شرایط طبیعی وفق می‌دهد و قادر است خود را با محیط سازگار کند و همین عامل باعث ماندگاری آن در طی قرون متمادی شده است. لازمهٔ شناخت هر عاملی احساس نیاز به آن می‌باشد چراکه وقتی تشنه می‌شویم به دنبال آب می‌رویم و اگر نتوانیم از منابع آب سطحی استفاده کنیم از منابع آب زیرزمینی استفاده می‌کنیم تا ادامه حیات دهیم اگر برای به‌دست آوردن منابع غذائی شیوه‌های معیشتی متفاوتی را اجرا می‌کنیم از اقتصاد و معیشت دامداری ـ باغداری، گله‌داری، کشاورزی، تا پرورش حیوانات محلی مثل کرم ابریشم، زنبور عسل، ماهی و .... که تمامی این موارد نحوهٔ سازگاری انسان با محیط را بیان می‌کند.

اما سواحل دریای خزر و حاشیه آن به دلیل برخورداری از اقلیم مرطوب، بارش‌های خوب، خاک مناسب، پوشش گیاهی ،روستاها به‌صورت پراکنده و امرار معاش بیشتر مردم از طریق دریا و صید ماهی صورت می‌گیرد. اما استفاده از دریا نیز فقط در حد امرار معاش می‌باشد و بیگانه بودن نسبت به دریا باز هم احساس می‌شود. عامل طبیعی که باعث محدود شدن توسعه دریا در سواحل جنوب کشور می‌شود همان اقلیم نامساعد محلی و گرم و مرطوب بودن سواحل دریای عمان و خلیج فارس می‌شود و فقط وجود منابع نفتی در این خطه باعث جلب مردم به این نواحی می‌شود هم‌چنین بادهای بسیار گرمی که از سوی عربستان و آفریقا به این نواحی می‌ورزد نیز عامل مهمی دیگر بر عدم تمرکز جمعیت در این نواحی و مهاجرت به شمار می‌رود.

اما از لحاظ سیاسی و ژئوپولیتیک موقعیت سواحل دریای عمان و خلیج فارس مخصوصاً جزایر سه‌گانه (تنب بزرگ، کوچک و ابوموسی) بر اهمیت و شناخت حوضه خلیج فارس و دریای عمان روز به‌ روز می‌افزاید هم‌چنین دریای خزر وسیاست‌هائی که روسیه در رابطه با تغییر مسیر رودخانهٔ بزرگ ولگا که تقریباً حدود ۸۰ درصد آب خزر را تأمین می‌کند که این تغییر مسیر به نوبهٔ خود سبب تغییر سطح اساس دریای خزر و تغییرات زیستی ـ محیطی می‌شود لزوم توجه و اهمیت به این سواحل روز به روز بیشتر می‌کند.

از طرفی استفاده از دریا و پتانسیل‌های دریائی شیوه‌های مدیریتی صحیح را می‌طلبد زیرا یکی از انواع راه‌های حمل و نقل در کشورهائی که مرز آبی دارند حمل و نقل آبی می‌باشد و حمل و نقل دریائی به دو علت عمده قابلیت حمل بار و هزینه کم یکی از مهمترین شیوه‌های حمل و نقل است که بیش از ۸۵ درصد تجارت خارجی کشور را به خود اختصاص می‌دهد به همین دلیل تأثیر آن بر اقتصاد داخلی و بین‌المللی کشورها فوق‌العاده زیاد و دارای وجهه‌ای ملی و استراتژیک است.

حمل و نقل دریائی مانند منابع دیگر دارای اجزای مختلف نظیر وسیلهٔ نقلیه (کشتی)، راه (خطوط آبی)، ترمینال (بنادر) و نیروی انسانی (راننده، کارشناس، افسر و فرمانده و خدمه و ...) می‌باشد. محصول حمل و نقل ارائهٔ خدمات ایمن و اقتصادی است که با این خصوصیات محصول اندازه‌گیری می‌شود. هزینه نهائی خدمات، سرعت خدمات، اعتبار مستمر خدمات، فرکانس ارائه خدمات در واحد زمانی معین و ... و در آخر مدیریت است که وظیفهٔ آن به کارگیری تمامی اجزای مذکور با هدف کلان ایجاد حداقل هزینه و حداکثر سود برای مؤسسهٔ مرتبط و در نتیجه جامعه است.

مشخصهٔ دیگر حمل و نقل به‌طور عمومی و حمل و نقل دریائی به‌صورت خاص این است که برای به کارگیری محصولات خود جغرافیای گسترده‌ای را طی می‌کند بنابراین در مقایسه با سایر شیوه‌های تولید کالا و یا حتی خدمات، تا حدود زیادی فرآیندهای ایجاد خدمات آن دارای پیچیدگی و عوامل غیرقابل کنترلی است که بازده نهائی را تحت تأثیر قرار می‌دهد.

در حقیقت نادیده و یا کم گرفتن هر کدام از عوامل مؤثر بر خدمات حمل و نقل دریائی، به راحتی می‌تواند بر بازده دریائی (درآمدی) و یا عملکردی تأثیر بگذارد. سیاست دیگری که در راستای برنامه‌های مدیریتی باید مورد توجه برنامه‌ریزان قرار گیرد استفاده از جانداران دریائی در برنامه غذائی مردم است چراکه جانداران دریائی مواهبی الهی هستند که خدا آنها را برای ارتزاق انسا‌ن‌ها قرار داده و همه انسان‌ها باید سهم برابر در استفاده از آنها داشته باشند و استفاده از آنها مربوط به افراد یا طبقه‌ٔ خاصی از جامعه نباشد در حقیقت عدالت اجتماعی نیز در این‌جا معنا پیدا می‌کند که همهٔ مردم (پیر، جوان، غنی و فقیر) باید از مواهب طبیعی و الهی که خداوند در سرزمینشان قرار داده استفاده برابر داشته باشند و لازمهٔ آن ایجاد شبکهٔ توزیع منظم منابع دریائی (انواع ماهی، میگو) در سراسر ایران و گنجاندن استفاده از آنها در برنامه غذائی مردم با قیمت مناسب است.

● راهکارهائی جهت نهادینه کردن نقش دریا در زندگی مردم

چند ابتکار جالب کشتیرانی جمهوری اسلامی ایران، مثال‌های جالبی در خصوص شناخت این روش‌ها و شیوه‌هاست. از آن جمله می‌توان به جشنواره تصاویر دریائی ایران، جشنوارهٔ کاریکاتور دریائی، مسابقهٔ ارائهٔ یک جملهٔ زیبا برای توصیف دریا، مسابقهٔ تزئین گیاه به مناسبت نوروز ۸۴ با بهره‌گیری از نشانه‌های دریائی، انتشار نشریهٔ کودک و نوجوان بادبان و نمونه‌های دیگری از این دست اجرا کرد. چنین اقداماتی می‌تواند تدارک‌کنندهٔ بسترها برای اشاعه و معرفی فرهنگ دریا و راهکاری به منظور ایجاد ارتباط و تعامل مستقیم و غیرمستقیم بین ساحل و دریا و زندگی اجتماعی باشد.

● ورزش

ورزش فضائی بسیار پردامنه و به شدت مورد توجه عمومی و جوانان جامعه است. در پهنه و عرصه فرهنگ دریا وجود ورزش‌های آبی ـ ساحلی، از جمله عناصر کیفی را تشکیل می‌دهد و در شکل توزیع مکانی حداقل ۸ استان کشور در این فضا می‌توانند مطرح باشند.

ورزش‌های آبی در ۳ مرحله طبقه‌بندی قابل تعریف‌اند. ورزش‌های آبی ـ میدانی مثل شنا، واترپلو، مسابقات شیرجه و قایقرانی و موج سورای. ورزش‌های ساحلی ـ میدانی مثل والیبال ساحلی، دو ساحلی، بازی‌های پرشی و مقاومتی و کششی ساحلی (که در جنوب به آن اشتیتو و اش‌تی‌تی گفته می‌شود) و ورزش‌های بومی‌ ـ محلی که خاص فرهنگ‌ها و آداب دریائی هستند و هر منطقه دریائی برخوردار از شکل‌های خاص خود است. ایجاد فضا و مکان مناسب، توسعه امکانات مناسب خاص این دسته از ورزش‌ها، خاصه در استان‌های ساحلی زمینه‌ای بسیار مؤثر برای تقویت و معرفی ارزش‌های فرهنگی متعلق به استان‌های دریائی کشور است.

جاری نمودن چنین ورزش‌‌ها در لیگ‌های استانی و بسط فراگیرانه آن در سطح ملی و هم‌چنین در سطوح فراملی، راهکار و روش مناسبی برای تعمیم ارزش‌های فرهنگی در این زمینه است.

● صنایع دستی

تولیدات دستی مشتمل بر کالاها در ابعاد تزئینی و پوششی و مصرفی، بخشی از راهکارهای معرفی‌کنندهٔ فرهنگ محسوب می‌شوند و نقش پر جاذبه‌ای در جلب گردشگر و ایجاد منافع اقتصادی و اشتغال دارد. تشکیل نمایشگاه‌های استانی و توسعهٔ نمایشگاهی و عرضه‌کنندهٔ کالا به مناسبت‌های ویژه در سطح مراکز استان‌ها و شهرهای بزرگ ساحلی (کیش، قشم، چابهار، بندرعباس، بوشهر، اهواز، بندر امام، خرمشهر، آبادان، بندر لنگه و شهرهای گردش‌پذیر شمال کشور) از جمله راهکارهای موفقیت‌آمیز است. تقویت بنیان‌های اجتماعی ـ اقتصادی این دسته از فرآورده‌ها از طریق وزارت کار و امور اجتماعی (صندوق حمایت از فرصت‌های شغلی و طرح‌های خوداشتغالی) سازمان صنایع دستی، سازمان میراث فرهنگی و گردشگری، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، مجتمع‌های اقتصادی کمیته امداد و سازمان توسعه تجارت ایران، گمرک و ادارات بندری قابل تحصیل می‌باشد.

● نتیجه‌گیری

ایران کشوری است پهناور با جمعیتی زیاد که طی پیش‌بینی‌های انجام شده در سال ۱۴۰۰ هجری شمی جمعیت ایران به ۱۰۰ میلیون نفر می‌رسد. در جای‌جای کشور عزیزمان شاهد پتانسیل‌ها و منابع و امکانات بالقوه‌ای هستیم که با مدیریت صحیح به امکانات بالفعل تبدیل می‌شود. یادمان باشد همه ما سهمی یکسان در استفاده از این مواهب طبیعی داریم و باید در استفاده از آنها و حفظ تعادل در بهره‌برداری از آنها در عرصه‌های متفاوت بکوشیم تا در استفادهٔ نسل‌های آتی از این منابع خدادادی خللی وارد نکرده باشیم که این امر ممکن نمی‌شود مگر این‌که همه به یکدیگر کمک کنیم و در جهت آبادانی کشورمان بکوشیم به قول شاعر:

دست در دست هم دهیم به مهر

میهن خویش را کنیم آباد

یار و غمخوار یکدگر باشیم

تا بمانیم خرم و آزاد

منابع:

▪ پیام دریا/شماره ۱۴۸/اردیبهشت ۸۵

▪ پیام دریا/شماره ۱۴۹/خرداد و تیر ۸۵

▪ پیام دریا/ شماره ۱۴۶/بهمن و اسفند ۸۴