شنبه, ۱۵ اردیبهشت, ۱۴۰۳ / 4 May, 2024

مجله ویستا

فقر تهدید امنیت بین المللی در قرن ۲۱

در دهه‌های گذشته مفاهیمی چون دموكراسی و حقوق بشر در كانون توجه عمومی قرار داشت. اكنون باید مفهوم توسعه كه فقر یكی از اصلی‌ترین ابعاد آن است را به این مفاهیم افزود و حتی در صدور این مفاهیم قرار داد. امروزه جوامع مختلف بیش از هر زمان دیگری به هم پیوند خورده‌اند. این جوامع با تهدیدهایی مواجه هستند كه اتخاذ یك استراتژی فراگیر با كمك همه بازیگران بین‌المللی را می‌طلبد. فقر به عنوان یك تهدید اقتصادی و اجتماعی در زمره این تهدیدات است.

فقر چالش عصر ما است به گونه‌ای كه تقریبا نیمی از مردم جهان از آن رنج می‌برند. فقر به طور مستقیم و غیر مستقیم امنیت بین‌المللی را تهدید می‌كند. بنابراین باید ضمن بررسی مفهوم آن، به مسئله پیشگیری و مقابله با آن نیز پرداخته شود. در قسمت اول این پژوهش سعی شده تصویری از دنیای درگیر فقر ارائه شده و مفهوم آن بررسی شود. در قسمت دیگر نیز استدلال خواهد شد كه فقر چگونه می‌تواند به عنوان تهدیدی علیه امنیت بین‌المللی مطرح شود. در قسمت پایانی نیز راههای مقابله و كاهش فقر مورد بررسی قرار خواهد گرفت.

در این پژوهش به فقر از زاویه امنیت بین‌المللی نگاه شده است و این در واقع به دلیل ماهیت نظام بین‌المللی معاصر است كه می‌توان ردپای امنیت را در همه جای آن یافت. بر این اساس عنوان پژوهش حاضر «فقر: تهدیدی علیه امنیت بین‌المللی» انتخاب شده است.

● درآمد

وقتی در سال ۲۰۰۵ كنسرتهای موسیقی با موضوع فقر و با حضور چهره‌های معروف جهانی در ۱۰ شهر مشهور در سطح دنیا برگزار شدند، همگان به اهمیت مسئله‌ی فقر در دنیای كنونی پی بردند. افراد زیادی از سراسر دنیا گردهم آمدند و شعار ضد فقر سر دادند. دیگر بحث بر سر مسئله‌ی فقر تنها در اجلاسهای جهانی مطرح نیست بلكه همه‌ی افراد در همه جای دینا از آن سخن می‌گویند، اینك فقر به یكی از چالشهای عمده‌ی عصر ما تبدیل شده است.

در دهه‌های گذشته مفاهیمی همچون دموكراسی و حقوق بشر بر سر زبانها بوده و اهمیت فراوانی داشت. اكنون باید مفهوم توسعه كه فقر یكی از اصلی‌ترین محورهای آن است را به این مفاهیم افزود و حتی در صدر این مفاهیم قرار داد. توسعه در حال حاضر نقطه‌ی حركت است؛ نقطه‌ی حركت در مقابله با تهدیدهای امنیت بین‌المللی. تهدیدهایی كه بیش از پیش در هم تنیده شده‌اند و نیازمند سیاستهای مقابله‌ای جامع و فراگیر می‌باشند.

امروزه جوامع مختلف بیش از هر زمان دیگری به هم پیوند خورده‌اند. این جوامع با تهدیدهایی مواجه هستند كه اتخاذ یك استراتژی فراگیر با كمك همه‌ی بازیگران بین‌المللی را می‌طلبد. تهدیدهای امنیت بین‌المللی كه دنیا باید در حال حاضر و در دهه‌های بعد مورد توجه قرار دهد شش دسته هستند؛ تهدیدهای اقتصادی و اجتماعی شامل فقر، بیماریهای مسری و تخریب محیط زیست؛ مخاصمات بین‌المللی؛ مخاصمات داخلی؛ تسلیحات هسته‌ای؛ رادیولوژیك، شیمیایی و بیولوژیك؛ تروریسم؛ و جنایات سازمان یافته فراملی. چالش عمده در مقابله با این تهدیدها مسئله پیشگیری است: چگونه می‌توان چارچوب كاری برای اقدام پیش‌گیرانه ایجاد كرد كه به تمامی این تهدیدات بپردازد؟

از میان تهدیدهای فوق، آنچه كه در این مقاله مورد بررسی قرار خواهد گرفت تهدید فقر است. فقر چالش عصر ما است به گونه‌ای كه تقریبا نیمی از مردم جهان از آن رنج می‌برند. آنچه كه در ابتدای بحث نیز مطرح شد در واقع انعكاس وضعیت اسفبار عصر ما است. علاوه بر توجه عمومی،‌فقر در كانون توجه مجامع بین‌المللی و به ویژه سازمان ملل متحد نیز قرار گرفته است كه انعكاس آن را می‌توان در گزارشها، اسناد و قطعنامه‌های سازمان ملل متحد یافت. از این‌رو بررسی دقیق مسئله‌ی فقر از زوایه‌ی حقوق بین‌الملل اهمیت می‌یابد.

در این پژوهش سعی شده تصویری از دنیای درگیر فقر ارائه شده و مفهوم فقر بررسی گردد. در قسمت بعد پژوهش بررسی می‌شود كه فقر چگونه می‌تواند به عنوان تهدید امنیت بین‌المللی مطرح شود و در قسمت دیگر راههای مقابله با این تهدید مورد بررسی قرار خواهد گرفت.

در این پژوهش به مسائل مختلف از زاویه‌ی امنیت بین‌المللی نگاه شده است كه در كانون آن نیز فقر قرار دارد. این مسئله به دلیل ماهیت نظام بین‌المللی معاصر است كه ردپای امنیت بین‌المللی در همه جای آن دیده می‌شود. با این توضیح عنوان پژوهش حاضر «فقر:‌تهدیدی علیه امنیت بین‌المللی» انتخاب شده است.

۱) مفهوم فقر

قدم اول در این پژوهش شناخت فقر و معنای آن است. واژه Poverty یا Pauvre به معنای فقر از ریشه لاتین Pauper می‌آید كه با Paucus و یونانی Penes (فقیر) و Penia (فقر) قرابت دارد. فقر را در یونانی با واژه Aporia (راه به جایی نداشتن، مشكلی كه فقیر با آن دست به گریبان است) تعریف می‌كنند. ریشه‌های یونانی به امر واقع مثبت برمی‌گردد (اگر چه هر دو دردآور): یكی ریشه‌ی بیولوژیك یعنی گرسنگی و دیگری ماهیت روان‌شناختی آن است. ] ۱[

وقتی فقر از لحاظ مفهومی بررسی می‌شود مشخص می‌شود كه پدیده‌ای با ابعاد اقتصادی و اجتماعی است. آنچه كه بیشتر مدنظر ما قرار دارد و گزارشها و اسناد بین‌المللی نیز به آن اشاره داشته‌اند بعد اقتصادی فقر است. در واقع ساده‌ترین و متداول‌ترین تعری فقر هم همان تعریف اقتصادی آن است. با این تعریف نیز فقر به مطلق و نسبی تقسیم می‌شود.

فقر مطلق براین اساس تعریف می‌شود كه هر فرد حداقل نیازهای پایه‌ای برای معیشت دارد كه عدم تأمین آنها وی را دچار مشكل می‌كند. به عبارت دیگر فقر، محرومیت عمیق از مواهب مادی است كه راه توسعه متعارف فرد را تا آن درجه سد می‌كند كه یكپارچگی شخص را به هم می‌ریزد. فقیر بودن از این نقطه نظر به معنای ناتوانی در تأمین نیازهای بیولوژیكی خود و خانواده از طریق منابع یا فعالیت خویش است. كسی كه از فقر مطلق رنج می‌برد قادر به تأمین هزینه‌های اساسی وضعیت انسانی زندگی نیست. ]۲[

از طرف دیگر می‌توان به فقر با مفهومی مقایسه‌ای نگریست. به عبارت دیگر وضعیت فقر را نسبت به شرایط زندگی و كار سایر اعضای همان جامعه و در همان زمان می‌توان سنجید. فقر به این معنا نسبی است. ]۳[ بنابراین فقر نسبی دو عنصر مكانی و زمانی دارد. عنصر مكانی به این معنا كه وضعیت فرد نسبت به استانداردهای زندگی در همان جامعه‌ای كه در آن زندگی می‌كند سنجیده می‌شود و عنصر زمانی به این معنا است كه وضعیت فرد نسبت به استانداردهای همان زمان زندگی او بررسی شود.

حوزه بررسی فقر در این پژوهش محدود به فقر مطلق می‌شود به این دلیل كه سطح تحلیل ما جامعه بین‌المللی و تمامی كشورها می‌باشد و مطمئناً برای تحلیل بهتر و دقیق‌تر باید از یكسری معیارهای یكسان و تاحدودی ثابت استفاده كرد. فقر نسبی ماهیت مقایسه‌ای دارد و از جامعه‌ای به جامعه‌ی دیگر متفاوت می‌باشد و نمی‌توان به آن اتكا كرد. حتی در سطح یك كشور هم ممكن است شاهد تعداد زیادی خط فقر نسبی باشیم كه در نتیجه آمار متفاوتی در اختیار برنامه‌ریزان و تحلیل‌گران قرار می‌گیرد. اما فقر مطلق چنین ضعفی ندارد. بنابراین باید به مفهوم فقر مطلق كه محاسبه آن ساده‌تر، یكسان‌تر و تا حدودی ثابت است، پرداخت.

بیان شد كه فقر مطلق به معنی عدم برخورداری از حداقل نیازهای اساسی زندگی است. برای تعیین میزان فقر در این معنا باید خط فقر مطلق را تعیین كرد كه عبارت است از میزان درآمدی كه شخص با كمتر از آن نمی‌تواند احتیاجات اصلی خود را تأمین كند. احتیاجات اصلی عبارتند از تغذیه، مسكن و بهداشت. بر این اساس در گزارشها و اسناد سازمان ملل از دو خط فقر صحبت شده است: درآمد روزانه كمتر از یك دلار و درآمد روزانه كمتر از دو دلار.

۱-۱) فقر شدید

فقر شدید(۱)را می‌توان به عنوان فقری كه می‌كشد تعریف كرد: محروم بودن افراد از دسترسی به امكاناتی كه برای زنده ماندن در مقابل گرسنگی، بیماری و حوادث طبیعی ضروری است. ‌]۴[ این صرفاً تعریفی توصیفی از فقر شدید ارائه می‌دهد. حال باید ببینیم معیار اصلی فقر شدید چیست. به نظر می‌رسد بتوان معیار درآمد كمتر از یك دلار در روز را به عنوان معیار اصلی فقر شدید معرفی كرد. این معیار به عنوان خط فقر مطرح بوده و در نتیجه اندازه‌گیری آن آسان‌تر است.

در گزارشها و اسناد سازمان ملل متحد نیز از درآمد كمتر از یك دلار در روز به عنوان معیار فقر شدید نام برده شده است. هیئت بلندپایه دبیر كل در گزارش «جهانی امن‌تر؛ مسئولیت مشترك ما» وقتی بحث آماری از میزان فقر ارائه می‌دهد بیان می‌دارد كه میزان افرادی كه با درآمد كمتر از یك دلار در روز زندگی می‌كنند در برخی مناطق افزایش یافته است.] ۵[ كوفی‌عنان دبیر كل سازمان ملل متحد نیز در گزارش خود با عنوان «با آزادی بیشتر» معیار تعیین خط فقر شدید را درآمد كمتر از یك دلار در روز معرفی می‌كند. ] ۶[ و از این نوع فقر به عنوان فقری كه می‌كشد نام می‌برد. ]۷[ دبیر كل به شرایط جغرافیایی نامساعد، حكومت ضعیف یا فاسد و لطمات جنگها به عنوان دلایل فقر شدید اشاره می‌كند. ]۸[

نویسنده: محسن - شریفی

‌پاورقی‌ها

۱-Extreme Poverty

۲- پروتكل الحاقی به كنوانسیونهای ژنو ۱۹۴۹ در خصوص حمایت از قربانیان مخاصمات مسلحانه غیر بین‌المللی (پروتكل دوم)،‌مصوب ژوئن ۱۹۷۷، ماده ۱.

پانوشتها

۱-آلبرتو واگنر دورینا، «پیشرفت و فقر و رابطه‌های آن با ارزشهای فرهنگی و معنوی». در مارك هنری، پاول، فقر، پیشرفت و توسعه، ترجمه مسعود محمدی،‌تهران، دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی، ۱۳۷۴،‌ص ۸۰ .

۲- هانری بارتلی، «پیشرفت و فقر؛ مفاهیم و دیالكتیك آنها در تمدنها و فرهنگها»، در مارك هنری، پاول، همان ، ص ۳۱-۳۰.

۳- همان،‌ص ۳۱.

۴- UN Millennium Project, Investing in Development: A Practical Plan to Achieve the Millennium Development Goals. Overview. ۲۰۰۵, p.۴.

۵- A More Secure World : Qur Shared Responsibility, Report of the High – Level Panel on Threats, Challenges and Change, UN ۲۰۰۴, Para, ۴۶.

۶- In Larger Freedom : Towards Develoment, Security and Human Rights for all, Report of the Secretary – General, UN ۲۰۰۵ , Para. ۹.

۷- Ibid, Para, ۲۶.

۸- Ibid, Para. ۳۳.

۹- UN Millennium Project ۲۰۰۵, Investing in Development. P. ۴ ; In Langer Freedom , Para . ۲۶; United Nations Millennium Declaration, GA/Res /۵۵/۲,۱۸ september ۲۰۰۰ . Para . ۱۹.

۱۰- The millennium Development Goals Report, United Nations New York , ۲۰۰۵ , p.۶.

۱۱- UN millennium Project, Investing in Development , ۲۰۰۵ , p. ۸-۹ ; We the pepoles , the Role of the UN in the ۲۱ st Century, ۲۰۰۰ , p. ۱۹.

۱۲- United Nations millennium Declaration para. ۱۹ .

۱۳- In Larger Freedom , para. ۲۵-۲۶.

۱۴- A More Secure World : Our Shared Responsibikity, para. ۲۰.

۱۵- تمامی آمارها، نمودارها و جدولهای این قسمت از منابع زیر است:

- The millennium Development Goals Report ۲۰۰۵ .

- UN Millennium Project ۲۰۰۵, Investing in Development .

۱۶-In Larger Freedom , Box . ۴ ; We the Pepoles , p. ۳۰-۳۱.

۱۷- A More Secure World : Our Shared Responsibility , Para. ۱ (Synopsis).

۱۸- In larger Freedom , para. ۱۷.

۱۹- در سالهای اخیر شورای امنیت با صدور قطعنامه‌های متعددی اقدامات تروریستی بین‌المللی را به عنوان تهدیدی علیه صلح و امنیت بین‌المللی به شمار آورده است:‌

SC. Res. ۷۴۸ (۱۹۹۲) ; ۱۰۴۴ (۱۹۹۶); ۱۱۸۹ (۱۹۹۸); ۱۲۶۷ (۱۹۹۹) ; ۱۲۶۹ (۱۹۹۹); ۱۳۶۸ (۲۰۰۱); ۱۳۷۳(۲۰۰۱); ۱۳۷۷ (۲۰۰۱).

۲۰- A More Secure World : Our Shared Responsibility , part. ۱. (Synopsis).

۲۱- Ibid .

۲۲- Ibid , Para. ۳۰.

۲۳- A More Secure World : Our Shared Responsibility , para . ۱۸.

۲۴- Ibid , Para. ۱۴۵.

۲۵- Ibid , Para. ۲۱.

۲۶- Ibid , Para. ۱۴۸.

۲۷- In Larger Freedom , Para. ۹۵ .

۲۸- A More Secure World : Our Shared Responsibility , para . ۶۳.

۲۹- Ibid , Para. ۲۷.

۳۰- In Larger Freedom , Para.

۳۱- A More Secure World : Our Shared Responsibility , para .۶۳.

۳۲- The millennium Development Goals Report ۲۰۰۵ , pp. ۲۴-۲۶.

۳۳- A More Secure World : Our Shared Responsibility , para .۲۲

۳۴- The millennium Development Goals Report ۲۰۰۵ , p. ۹.

۳۵- Kofi Annan , A, Prevention of Armed Conflict Report of the . Secretary- General, United Nations, ۲۰۰۵, Para. ۸.

۳۶- Ibid, Para. ۱۰-۱۱.

۳۷- Inverstiong in Development, p. ۶-۸.

۳۸- A More Secure World : Our Shared Responsibility , para . ۵۹-۶۰.

۳۹- In Larger Freedom , Para. ۳۰-۳۱.

۴۰- ۲۰۰۵ World Summit Outcome, GA/۶۰/L.۱ Para. ۲۲.

۴۱- A More Secure World : Our Shared Responsibility , para . ۵۸.

۴۲- In Larger Freedom , Para. ۳۴-۳۶.

۴۳- Inverstiong in Development, p. ۱۲ and Box ۱۳.

۴۴- ۲۰۰۵ World Summit Outcome, Para. ۵۸.

۴۵- ۲۰۰۵ World Summit Outcome,Para ۵۷; In Larger Freedom . Para. ۴۴.

۴۶-۲۰۰۵ World Summit Outcome, Para. ۵۵-۵۶; In Larger Freedom . Para . ۴۱.

۴۷- ۲۰۰۵ World Summit Outcome, In Larger Freedom . Para . ۴۲-۴۳.

۴۸- ۲۰۰۵ World Summit Outcome, In Larger Freedom . Para. ۴۵.

۴۹- ۲۰۰۵ World Summit Outcome, In Larger Freedom . Para . ۴۶.

۵۰- In Larger Freedom . Para . ۳۶.

۵۱- We the Peoples, p. ۲۱.

۵۲- We the Peoples, p. ۲۱-۲۳.

۵۳- ۲۰۰۵ World Summit Outcome, . Para . ۲۰.

۵۴- Report of the International Conference on Financing for Development, Monterrey, Mexico, ۱۸-۲۲ March ۲۰۰۲, Chap, I, Resolution I, annex.

۵۵-۲۰۰۵ World Summit Outcome, . Para . ۲۳(b).

۵۶-In Larger Freedom . Para .۴۸-۴۹.

۵۷-In Larger Freedom . Para .۵۱-۵۲.

۵۸-۲۰۰۵ World Summit Outcome, . Para . ۲۳(e).

۵۹- A More Secure World : Our Shared Responsibility , para . ۶۳.

۶۰-۲۰۰۵ World Summit Outcome, . Para . ۲۶ (a)

۶۱- ۲۰۰۵ World Summit Outcome, . Para . ۲۶ (b)

۶۲- In Larger Freedom . Para . ۵۴ . ۲۰۰۵ World Summit Outcome , Para. ۲۶ ©.

۶۳- برای بررسی تأثیر لیبرالیسم بر فقر نگاه كنید به:

WoodWard, David, Effeets of Globalization on Poverty, in Globalization and Liberalization : Ralations on Poverty , United Nations, NewYork and Geneva, ۱۹۹۶, pp. ۸۰-۹۸.

۶۴- A More Secure World : Our Shared Responsibility , para . ۶۲.

۶۵- ۲۰۰۵ World Summit Outcome, . Para . ۳۱-۳۲.

۶۶- In Larger Freedom . Para . ۵۵.

۶۷- ۲۰۰۵ World Summit Outcome, . Para . ۲۹.

۶۸- In Larger Freedom . Para . ۵۶.

۶۹- برگرفته از بخش «تصویر واقعیت» در سایت مركز اطلاعات سازمان ملل در تهران به آدرس ذیل:

WWW. Unic-ir.org

۷۰- A More Secure World : Our Shared Responsibility , para . ۲۷۶.

۷۱- A More Secure World : Our Shared Responsibility , para . ۲۷۸.

۷۲- In Larger Freedom . Para . ۱۷۵.

۷۳- In Larger Freedom . Para . ۱۹۹.

۷۴- In Larger Freedom . Para . ۱۶۹; A More Secure World : Our Shared Responsibility , para . ۲۴۵.