گشتی در تاریخ نخستین بانک‌های ایرانی

بانک به شکل جدید، نخستین بار در زمان سلطنت ناصرالدین‌شاه در سال ۱۲۶۷ ه.ش در ایران تاسیس شد. ناصرالدین‌شاه پس از لغو امتیاز رویتر برای جلب رضایت انگلیسی‌ها و جبران اقدام خود …

بانک به شکل جدید، نخستین بار در زمان سلطنت ناصرالدین‌شاه در سال ۱۲۶۷ ه.ش در ایران تاسیس شد. ناصرالدین‌شاه پس از لغو امتیاز رویتر برای جلب رضایت انگلیسی‌ها و جبران اقدام خود در لغو یک‌طرفه این امتیاز، امتیاز دیگری به مدت ۶۰ سال به بارون جولیوس رویتر اعطا کرد که تاسیس بانک شاهنشاهی در عمارت شرق میدان توپخانه در تهران بود. بدین‌ترتیب اولین بانک رسمی ایران با پشتوانه غیرایرانی، معادل یک میلیون لیره استرلینگ تشکیل شد و روز به روز توسعه یافت. این بانک می‌توانست ۸۰۰ هزار لیره انگلیسی براساس پشتوانه طلا و نقره، اسکناس منتشر نماید و برای انتشار بیش از این مبلغ به اجازه دولت ایران نیاز داشت. مسوولان انگلیسی بانک برای سودجویی بیشتر اقدام به چاپ اسکناس‌های گوناگونی برای نقاط مختلف کشور کردند و اسکناس‌های هر شهر فقط در همان شهر معتبر بود و تعویض اسکناس‌های شهرستان‌ها با پول جای دیگر مستلزم پرداخت نزول به بانک بود. به همین جهت اکثریت مردم، سکه‌های فلزی را به‌رغم سنگینی و وجود اشکال در حمل و نقل به پول‌های کاغذی ترجیح می‌دادند.

بانک شاهنشاهی تا سال ۱۳۰۹ ه.ش امتیاز نشر اسکناس را دارا بود و در این سال توسط رضاخان (پهلوی اول) امتیاز حق انحصاری اسکناس به بانک ملی ایران واگذار شد. با این حال بانک شاهنشاهی تا بهمن‌ماه ۱۳۲۷ که دوران ۶۰ ساله امتیازش به پایان رسید از سایر حقوق مندرج در امتیازنامه برخوردار بود و پس از آن به بانک بریتانیایی خاورمیانه تغییر نام یافت تا اینکه در سال ۱۳۳۱ ه.ش برای همیشه تعطیل گردید.

بانک استقراضی روس

در دوران قاجاریه تسلط کامل دولت‌های خارجی بر اوضاع ایران کاملا مشهود بود و پادشاهان قاجار فقط به امتیاز دادن مشغول بودند و هرگاه امتیازی به یکی از اتباع انگلیس یا دولت آن کشور داده می‌شد، دولت روس برای اینکه از امپراتوری بریتانیا عقب نماند، فعالیت و کوششی همه‌جانبه برای اخذ امتیازی مشابه آن آغاز می‌کرد. در سال ۱۲۶۹ ه.ش، یعنی درست یک سال پس از تاسیس بانک شاهنشاهی، وزارت مالیه روسیه با دریافت اجازه‌نامه از دولت ایران، بانک استقراضی روس را با امتیازی به مدت ۷۵ سال و معاف از هرگونه مالیات در تهران دایر کرد.

امتیاز بانک استقراضی روس به یکی از اتباع روس داده شد که به‌صورت یک شرکت خصوصی تشکیل گردید، چندی بعد این بانک به معاملات رهن اشیاء منقول پرداخت و بعد از آن دولت روسیه، سهام آن را خریداری و خودش اداره آن را به دست گرفت. سرمایه این بانک محدود نبود و آنچه لازم داشت از وزارت دارایی و اداره خزانه‌داری روسیه دریافت می‌کرد و در مدت کمی، سرمایه‌اش به اندازه‌ای افزایش یافت که به شاه وقت ایران هم وام می‌داد. تا آنجا که محمدعلی‌شاه با گرو گذاشتن جواهرات سلطنتی، مبلغ ۵۰هزار تومان از بانک استقراضی وام گرفت تا به سفر اروپا برود. بانک استقراضی روس علاوه بر معاملات تجاری به امتیازات ملکی و امور رهنی می‌پرداخت و مالک بسیاری از مستغلات در تهران و شهرستان‌ها بود.

بانک شاهنشاهی و بانک استقراضی روس سخت با یکدیگر رقابت می‌کردند تا اینکه با انقلاب اکتبر ۱۹۱۷ روسیه و استقرار دولت اتحاد جماهیر شوروی، وضعیت بانک استقراضی روس در ایران متزلزل شد و طبق قراردادی که بین ایران و دولت شوروی منعقد شد، دولت وقت روسیه یعنی دولت بلشویکی، بانک استقراضی روس را با کلیه نقدینگی، اشیای قیمتی و اموال منقول و غیرمنقول به دولت ایران واگذار کرد و تمام قروض دولت را ملغی نمود. بعد از آن وزارت دارایی کشور ایران بانک استقراضی را زیر‌نظر گرفت و «بانک ایران» را جانشین بانک فوق کرد و شخصی به نام «الکساندر توینانس» که یک ارضی‌تبار بود به ریاست بانک ایران منصوب شد. با این حال، این بانک در وصول مطالبات با مشکلات زیادی روبه‌رو شد و در سال ۱۳۱۲ ه.ش بانک ایران ضمیمه بانک کشاورزان و پیشه‌وران شد.