ایران , آمریكا و مسئله هسته ای

كوشش های دیپلماتیك آرام آرام موضوع هسته ای را به یك مرحله حساس و سرنوشت سازی رسانیده و فرصت هایی را برای عبور از این بحران به نفع منافع و امنیت ملی ایران و صلح و آرامش منطقه فراهم ساخته است

۱- كوشش های دیپلماتیك آرام آرام موضوع هسته ای را به یك مرحله حساس و سرنوشت سازی رسانیده و فرصت هایی را برای عبور از این بحران به نفع منافع و امنیت ملی ایران و صلح و آرامش منطقه فراهم ساخته است. بی توجهی یا كم توجهی به حساسیت شرایط كنونی ممكن است موجب از دست رفتن فرصت ها و بروز مخاطرات جدی شود.به دنبال یك تفاهم و توافق چندجانبه میان آژانس بین المللی انرژی هسته ای، اتحادیه اروپا، روسیه، چین و آمریكا بسته ای از پیشنهادها به ایران ارائه و به موجب آن از ایران خواسته شده است كه غنی سازی اورانیوم را متوقف سازد. در برابر به ایران به عنوان مشوق، وعده داده شده است كه تحریم فروش هواپیماهای مسافری به ایران لغو شود، عضویت ایران در سازمان تجارت جهانی تسریع و تصویب شود، همكاری با ایران برای جایگزین كردن تاسیسات تولید آب سنگین (اراك) با تولید آب سبك، ارائه تضمین های امنیتی به ایران از سوی كشورهای گروه ۱+۵ و غنی سازی مشترك با ایران در خاك روسیه. یك نظر دیگر هم در جامعه جهانی به وجود آمده است كه برای حل بحران هسته ای مذاكره رودررو میان ایران و آمریكا ضروری است.

مقامات مسئول در ایران مجموعه پیشنهادها را مثبت تلقی كرده اند و آمادگی ایران را برای مذاكره با آمریكا بدون هیچ قید و شرطی، چه به صورت مستقیم میان دو كشور و چه در هیات های دیگر از جمله گروه ۱+۵ پذیرفته اند. دولت آمریكا مذاكره با ایران را به توقف غنی سازی اورانیوم توسط ایران مشروط ساخته است.

۲ - به موجب اظهارات مقامات مسئول كشورمان، ایران به فناوری تبدیل سنگ معدن اورانیوم به كیك زرد (در اصفهان) و غنی سازی آن در نطنز دست یافته است. یكی از اهداف ایران در گفت وگو با آژانس بین المللی انرژی هسته ای و كشورهای اروپایی، به دست آوردن زمان برای ادامه تحقیقات هسته ای با هدف بومی كردن فناوری غنی سازی اورانیوم و تولید سوخت هسته ای برای نیروگاه بوشهر بوده است. به نظر می رسد این هدف اكنون تحقق پیدا كرده است. اما از آنجا كه روسیه ساخت نیروگاه هسته ای بوشهر را به اتمام نرسانیده و تحویل نداده است، ایران محلی برای مصرف اورانیوم غنی شده ندارد، جز این كه آنها را برای مصرف آینده در نیروگاه بوشهر، هر زمان كه تحویل داده شود، ذخیره كند.

بنابراین ایران می تواند دستاورد خود را برای توسعه و تكمیل فناوری هسته ای تثبیت كند. اما اقدام ایران باید مشروط به این باشد كه آژانس بین المللی، ایران را به عنوان یك كشور هسته ای به رسمیت بشناسد. به طوری كه تغییرات احتمالی در مقررات ان پی تی شامل ایران نشود. هم اكنون در میان كشورهای اصلی دارنده فناوری هسته ای مذاكراتی برای ایجاد یك باشگاه هسته ای انحصاری با عضویت ده كشور هسته ای در جریان است. به نظر «كارشناسان رهیافت هسته ای چندجانبه» (ام ای ان) این احتمال وجود دارد كه در صورت تشكیل یك باشگاه هسته ای انحصاری، به حقوق غیرقابل انكار كشورهای عضو ان پی تی در تحقیق ،توسعه و استفاده از انرژی هسته ای برای مقاصد صلح آمیز لطمه وارد شود. آنچه تاكنون كشورهای ۱+۵ و حتی غیرمتعهدها گفته اند، تاكید بر حق ایران در دستیابی به فناوری هسته ای است. اما این حقی است كه همه اعضای ان پی تی دارند. اگرچه برخی از اعضای ان پی تی كشور هسته ای محسوب نمی شوند، اما ایران سرمایه گذاری عظیمی برای تاسیسات هسته ای خود كرده است. توافق ایران با آژانس باید به صورتی باشد كه حق ایران در استفاده از این تاسیسات از بین نرود.

اگرچه اعضای ان پی تی، از جمله ایران حق دارند از معاهده خارج شوند، اما برای كشوری مثل ایران خروج از ان پی تی با هزینه های بسیار سنگینی همراه خواهد بود. بنابراین حل مسئله كنونی نباید براساس از این ستون به آن ستون فرجی است، موقتی باشد. هزینه ادامه بحران یا تكرار آن معادل است با از دست دادن فرصت ها برای سر و سامان دادن به برنامه های توسعه و ادامه توسعه نیافتگی. حل بحران هسته ای و به دنبال آن بحران و تنش در روابط خارجی به صورت نهایی و همه جانبه و نه موقتی و مقطعی نكته ای است كه باید در راس توجهات و اولویت های تصمیم گیرندگان قرار بگیرد. نكته دیگر توجه به مشوق های پیشنهادی و ارائه پیشنهادهای تكمیلی است. در حالی كه رئیس جمهور، وزیر امور خارجه و دبیر شورای عالی امنیت ملی كشورمان از بسته پیشنهادها استقبال كرده و آن را گامی مثبت تلقی كرده اند و این به جای خود واكنشی دیپلماتیك محسوب می شود، اما توجه به چند نكته ضروری است. اول این كه برخی از پیشنهادهای تشویقی ماهیت یا ارزش تاكتیكی دارند نه استراتژیك. از آن جمله است لغو تحریم فروش هواپیماهای مسافربری به ایران.

اگرچه ناوگان هوایی ایران به علت تحریم ها دچار ضعف های جدی و هزینه ساز است و فروش هواپیما این مشكل را برطرف می سازد اما اولاً یك معامله پرسود تجارتی برای فروشندگان هواپیماها نیز است. ثانیاً هیچ تضمینی وجود ندارد كه ایران در آینده نه چندان دور با تحریم فروش قطعات یدكی هواپیماها روبه رو نشود. تعهد و تضمین فروشنده به تامین قطعات یدكی، در وضعیت روابط ایران با دنیای غرب كافی به نظر نمی رسد. برخی از پیشنهادهای تشویقی، نظیر پذیرش ایران به عضویت در سازمان تجارت جهانی، اگرچه علی الاصول مثبت هستند، اما در وضعیت كنونی اقتصاد ایران، به خصوص با توجه به نامه اخیر ۵۰ كارشناس برجسته اقتصادی ایران معلوم نیست پیوستن ایران به سازمان تجارت جهانی یك امتیاز است یا یك وام برای تعمیق و تشدید بحران اقتصادی و مزید بر نگرانی های برشمرده شده در نامه كارشناسان اقتصادی ایران. یكی دیگر از مشوق ها كه توسط گروه ۱+۵ نیز پذیرفته شده است، پیشنهاد روسیه مبنی بر «غنی سازی مشترك با ایران در خاك روسیه» است. (وزیر امور خارجه روسیه، گزارش مهر، شرق ۲۷/۳/۸۵) فهم دلایل اصرار روسیه بر پذیرش این پیشنهاد چندان مشكل نیست. اما چرا باید ایران به رغم میلیاردها دلاری كه در تاسیسات هسته ای خود سرمایه گذاری كرده است مجدداً در تاسیسات غنی سازی اورانیوم در خاك روسیه سرمایه گذاری نماید؟ به خصوص كه سابقه روسیه در همكاری با ایران چندان مطلوب نیست. روسیه تعهدات خود را در مورد نیروگاه هسته ای بوشهر به انجام نرسانیده است. ایران به جای این پیشنهاد باید بر طرح قبلی خود، مبنی بر مشاركت كشورها و شركت های غربی در غنی سازی ایران اصرار بورزد. از جهات انتقادی، سیاسی و امنیت ملی این طرح هم برای ایران و هم طرف های احتمالی غربی مناسب تر است تا طرح روسیه.

یكی دیگر از مشوق ها تضمین امنیت ایران است. اگرچه دولت آمریكا رسماً در واكنش به آن، اعلام كرد كه هیچ تضمینی را تعهد نمی كند، اما به فرض قبول چنین تعهدی ضمانت اجرا ندارد. اولاً امنیت ایران بیش از هر زمان از جانب آمریكا مورد تهدید قرار گرفته است. امنیت ایران از جانب هیچ كشور دیگری مورد تهدید نیست. ثانیاً، آمریكا عضو سازمان ملل متحد است و به موجب منشور سازمان ملل متحد حق دخالت در امور سایر كشورها از جمله ایران را ندارد. ثالثاً، در بند یك بیانیه الجزایر، كه امضای آن منجر به آزادی گروگان های آمریكایی از ایران شد، دولت آمریكا رسماً تعهد كرده است كه در امور داخلی ایران دخالت نكند. اما رئیس جمهور و كنگره و سنای آمریكا اهداف و برنامه های مداخله جویانه خود را در امور ایران آشكارا بیان كرده اند. اما تضمین امنیت ایران اولاً از جانب گروه ۱+۵ معنا و كاربردی گسترده دارد و تعهد دولت آمریكا به تنهایی نیست. ضمن آنكه اگر مذاكرات گروه ۱+۵ با ایران و همزمان مذاكرات دوجانبه ایران و آمریكا به كاهش تنش های موجود بینجامد، خطرات احتمالی كاهش پیدا خواهد كرد. ثانیاً، اگر ایران بتواند پیشنهادهای دوگانه زیر را و یا نظایر آنها را به گروه ۱+۵ بقبولاند، عوامل عملی موثر در تضمین امنیت ملی ایران به دست خواهد آمد.

۳ - به نظر می رسد ایران ضمن آنكه پیشنهادهای تشویقی را با دقت ارزیابی می كند باید دو پیشنهاد اساسی را، كه واجد ویژگی های استراتژیك هستند، مطرح سازد: اول آنكه دولت آمریكا مخالفت خود با احداث خط لوله انتقال نفت و گاز طبیعی آسیای مركزی به خلیج فارس از مسیر ایران را پس بگیرد. بررسی ها و مطالعات انجام شده حاكی است كه این مسیر كوتاه ترین و از نظر اقتصادی به صرفه ترین گزینه برای شركت های نفتی سرمایه گذار است و برای ایران منبع درآمد ارزی خوبی محسوب می شود. احداث این خط هم برای ایران و هم برای كشورهای غربی نیازمند نفت و گاز است و هم برای كشورهای آسیای مركزی و شركت های سرمایه گذار فضایی را ایجاد می نماید كه محور اصلی آن تضمین استمرار و ادامه جریان نفت و گاز و در نتیجه پرهیز از دامن زدن به اختلافات و توسل به بحران سازی و تشنج زایی در روابط است. دوم آنكه آمریكا همچنین باید از مخالفت با احداث خط لوله گاز و نفت ایران به شبه قاره هند - پاكستان دست بردارد. احداث این خط برای هر سه كشور ایران، هند و پاكستان منافع اقتصادی و سیاسی استراتژیك و درازمدت را در پی دارد. احداث این خط حفظ صلح در شبه قاره هند - پاكستان را بیش از پیش به یك ضرورت اجتناب ناپذیر تبدیل می سازد. اطلاق پروژه صلح به این خط واقع بینانه است. علاوه بر این نقش و نفوذ منطقه ای ایران را به میزان قابل توجهی افزایش می دهد. موقعیت جغرافیایی ایران بدان گونه است كه ایران می تواند در فرآیند صلح میان هند و پاكستان نقش تاریخی ایفا نماید. پس از پیروزی انقلاب، تمایل متقابلی میان هند و پاكستان برای میانجیگری ایران به وجود آمد و ابراز شد. در ششمین نشست سران كشورهای عضو جنبش غیرمتعهد كه در سال ۱۳۵۸ در كوبا تشكیل شد و ایران برای اولین بار در آن حضور فعال پیدا كرد، در ملاقات ها و مذاكراتی كه به عنوان معاون نخست وزیر و وزیر امور خارجه در این سفر با نمایندگان هند و پاكستان داشتیم، این تمایل و آمادگی هر دو طرف برای دخالت و میانجیگری ایران مطرح شد. اما عمر دولت موقت كوتاه بود و حوادث پس از آن، از جمله و به خصوص گروگانگیری، این فرصت را از ایران گرفت. اما اكنون شرایط به گونه دیگری است و اگر ایران بتواند مسئله انرژی هسته ای را پشت سر بگذارد و موانع و مخالفت های موجود بر سر راه احداث خط لوله هند و پاكستان را از میان بردارد، امكان برای ایفای نقش مفید و موثر در راه صلح پایدار در این منطقه به ابتكار ایران فراهم خواهد شد.

۴- یكی از نكات برجسته شرایط كنونی اتفاق نظر در جامعه جهانی در ضرورت مذاكره مستقیم میان ایران و آمریكا است. هم دولت ایران و هم دولت آمریكا، هر دو آمادگی خود را برای مذاكره رسمی اعلام كرده اند. در حل بحران میان دو كشور، این اولین گام ضروری است. تجارب تاریخی در قلمرو دیپلماسی حاكی از آن است كه در حل مناقشات میان دو كشور سالم ترین و مطمئن ترین گزینه مذاكره مستقیم است. در مذاكرات غیرمستقیم، كشور ثالث براساس منافع خود میانجیگری را پیگیری می كند و چه بسا خود مانع تفاهم میان دو طرف بشود. ایران و آمریكا هر دو طی ۲۷ سال گذشته، فرصت های مناسبی را برای آغاز مذاكرات و كاهش تشنجات میان دو كشور از دست داده اند.

آمریكا در جریان سقوط طالبان و تشكیل دولت جدید از همكاری گسترده ایران برخوردار بود. تماس ها و مذاكراتی هم وجود داشت، اما از همان حد جلوتر ادامه نیافت و فرصت از دست رفت. در جریان حادثه ۱۱ سپتامبر نیز دولت آمریكا فرصت سوزی كرد. و به جای برداشتن گامی مثبت در راستای كاهش تنش با قرار دادن نام ایران در محور شرارت، عملاً راه را مسدود كرد. در دولت های خاتمی و سفر ایشان به نیویورك حضور رئیس جمهور وقت آمریكا در سازمان ملل به هنگام سخنرانی های خاتمی، فرصتی بود برای آغاز مذاكره. اما این فرصت ها از دست رفت. اكنون به نظر می رسد طرفین آمادگی برای مذاكره مستقیم را پیدا كرده اند. اما مذاكره دیپلماتیك برای حل تنش ها و رسیدن به توافق یك علم و یك هنر است و شرایطی دارد. كه بحث آن از گنجایش این تحلیل بیرون است و نیاز به فرصت دیگری دارد.

دكتر ابراهیم یزدی

وزیر اسبق خارجه ایران