مسرفان محروم از هدایت الهی

پیرامون اصلاح الگوی مصرف پرهیز از اسراف و تبذیر

تعالیم دین اسلام، چه در بخش اقتصاد و چه در عرصه اخلاق، به موضوع الگوی مصرف توجهی ویژه نموده است و اصول، معیارها و محدودیتهایی را برای مصرف، مشخص کرده که مبتنی بر جهان بینی توحیدی و در راستای نیل به هدف نهایی انسان و تکامل وی، سامان یافته است. دین اسلام در کنار امر به مصرف و تصرف در نعمتهای الهی، دستوراتی ارائه فرموده که بیانگر هدف مصرف و محدودیتهای آن از دیدگاه اسلام است؛ از جمله:

۱) تصرف همراه با پارسایی و ترک گناه: از آنجا که هدف دین مقدس اسلام، تکامل و نزدیکی انسان به خداست، بی گمان نخستین گام در این مسیر، ترک نافرمانی خدا و دوری جستن از گناهان است. از این رو، تصرف در نعمتها بایستی همراه با پارسایی باشد. همچنانکه در این آیه آمده است: “کلوا مما رزقناکم حلالا طیبا و اتقوا الله؛ از آنچه خداوند روزی شما گردانیده، حلال و پاکیزه را بخورید و از خدا پروا دارید”(مائده۸۸/).

۲) مصرف همراه با عمل صالح: قرآن کریم این نکته را یادآور می شود که مصرف باید مقدمه انجام کارهای شایسته باشد، یعنی مصرفی از دیدگاه اسلام و قرآن مطلوب و مورد قبول است که نتیجه اش عمل صالح باشد. به عبارت دیگر، استفاده از نعمت های الهی باید به انگیزه انجام اعمال شایسته و خداپسندانه باشد: “کلوا من الطیبات و اعملوا صالحا؛ از چیزهای پاکیزه بخورید و کار شایسته انجام دهید”(مومنون۵۱/).

۳) مصرف همراه با شکر: حقیقت شکر آن است که نعمتهای الهی در همان راهی مصرف شود که برای آن آفریده شده است و مطابق روایات، کمترین مرتبه شکر، دانستن نعمت از خدا و مصرف نکردن آن در نافرمانی اوست. از این رو قرآن کریم شکر را در کنار امر به مصرف ذکر کرده است: “یا ایها الذین آمنوا کلوا من طیبات ما رزقناکم و اشکروا لله؛ ای کسانی که ایمان آورده اید، از نعمتهای پاکیزه ای که روزی شما کرده ایم بخورید و خدا را شکر کنید”(بقره۱۷۲/).

۴) مصرف بدون اسراف: قرآن کریم می فرماید: “کلوا واشربوا و لا تسرفوا انه لا یحب المسرفین؛ بخورید و بیاشامید و اسراف مکنید که خدا اسرافکاران را دوست نمی دارد”(اعراف۳۱/). هر گونه اسراف و مصرف فزون از حد لازم زندگی، در اموال شخصی و برای شخص مالک، ممنوع است، حتی انفاق که یکی از بالاترین و ارزشمندترین نوع تصرف در اموال شخصی است، نیز نباید خارج از حد اعتدال و میانه باشد. در روایتی از امام رضا (ع) آمده است: “از حضرت درباره چگونگی تامین مخارج خانواده جویا شدم، فرمود مخارج خانواده حد وسط است میان دو روش ناپسند. گفتم: فدایت شوم، به خدا سوگند نمی دانم این دو روش ناپسند چیست؟ حضرت فرمود: آیا نمی دانی که خداوند بزرگ، اسراف (زیاده روی) و اقتار (سخت گیری) را ناخوشایند دارد و در قرآن فرموده است: والذین اذا انفقوا لم یسرفوا و لم یقتروا؛ آنانکه هر گاه چیزی ببخشند نه زیاده روی کنند و نه خست ورزند”(فرقان۶۷/)“۱(). در بیان پیشوایان معصوم (ع) نیز، محدودیت در مصرف و دوری از اسراف به طور گسترده مطرح شده است. حضرت علی (ع) فرمودند: “اسراف را فرو گذار و میانه رو باش”۲(). از امام صادق (ع) روایت شده: “میانه روی چیزی است که خدای بزرگ آن را دوست دارد و اسراف چیزی است که خداوند آن را ناخوش (و دشمن) می دارد...”۳(). امام حسن عسکری نیز می فرمایند: “بر تو باد به میانه روی و بپرهیز از اسراف، که آن کاری شیطانی است”۴().

همانگونه که بیان شد، یکی از توصیه های اکید قرآن کریم، پرهیز از اسراف و تبذیر است. در معنای “اسراف” گفته اند: “السرف تجاوز الحد فی کل فعل یفعله الانسان؛ اسراف هر گونه زیاده روی و تجاوز از حد اعتدال در هر چیزی است که انسان آن را بجا می آورد”۱(). “تبذیر” از ماده “بذر” و به معنای پاشیدن و پراکنده کردن و متفرق ساختن است و چون اسراف کار، مال و نعمت الهی را در غیر موردش مصرف می کند، مبذر است، زیرا مانند بذرپاشی، ریخت و پاش دارد.

قرآن کریم، مسرفان را مفسد معرفی کرده و تبعیت از کار آنان را مورد نهی قرار داده است: “لاتطیعوا امر المسرفین الذین یفسدون فی الارض و لایصلحون”(شعراء۱۵۱/ و۱۵۲) چرا که آنان از هدایت الهی محرومند: “ان الله لایهدی من هو مسرف کذاب”(مومن۲۸/) و در دائره محبت خدا جایی ندارند: “انه لایحب المسرفین”(انعام۱۴۱/). حق تعالی اسراف کاران را برادران شیطان توصیف نموده: “لاتبذر تبذیرا ان المبذرین کانوا اخوان الشیاطین”(اسراء/۲۶ و۲۷) و آنان را از دوزخیان می داند: “ان المسرفین هم اصحاب النار” (مومن۴۳/) و عاقبت کارشان را نابودی، بیان می دارد: “اهلکنا المسرفین”(انبیاء۹/).

قرآن کریم توسعه ای همه جانبه در معنای اسراف قایل شده و هر گونه اتلاف و تجاوز از حد اعتدال و حد طبیعی را “اسراف” نامیده است، از جمله:

۱) خوردن و آشامیدن:

“کلوا و اشربوا و لاتسرفوا انه لایحب المسرفین.” در روایتی از رسول اکرم(ص) آمده است: “از موارد اسراف این است که هر چه دلت می خواهد، بخوری”۵(). امام صادق(ع) نیز فرمودند: “در (خوردن) آنچه که به سلامت و اصلاح بدن کمک کند، اسراف نیست. همانا اسراف در آن چیزی است که مال را تلف نماید و به بدن ضرر وارد آورد”۶().

۲) انفاق و بخشش:

“الذین اذا انفقوا لم یسرفوا و لم یقتروا و کان بین ذلک قواما” (فرقان۶۷/). بدون تردید، انفاق یکی از ارزشهای مهم اسلامی است که قرآن از آن با عنوان “جهاد مالی” تعبیر نموده است، لکن همین انفاق اگر در مسیر اسراف قرار گیرد، ضد ارزش شمرده شده، موجب خسارت خواهد شد. خداوند سبحان در این آیه شریفه، “اعتدال و پرهیز از افراط و تفریط در انفاق کردن” را، از ویژگی های بندگان خاص خود دانسته، می فرماید: “از ویژگیهای عباد الرحمن آن است که هر گاه انفاق کنند، نه اسراف می کنند و نه سخت گیری، بلکه در میان این دو، اعتدال می ورزند”. از پیامبر اکرم(ص) روایت شده است: “هیچ انفاقی نزد خدا محبوب تر از انفاق معتدلانه نیست، خداوند اسراف درانفاق را دشمن می دارد”۷().

۳) هزینه کردن:

“کلوا من ثمره اذا اثمر و آتوا حقه یوم حصاده و لاتسرفوا انه لایحب المسرفین”(انعام۱۴۱/). مطابق تعالیم اسلام، آنچه موافق فطرت انسان هاست، میانه روی است، و دستور دین نیز در همه امور، همین است؛ همانگونه که در قرآن آمده است: “کذلک جعلناکم امه وسطا؛ اینگونه شما را امت میانه قرار دادیم” (بقره۱۴۳/)؛ اما اسراف بر هم زننده اعتدال فردی و اجتماعی است. این آیه، با اشاره به اعتدال در مصرف و دوری از اسراف در هزینه ها، می فرماید: “روز برداشت محصول، حق آنان را که خداوند برای آنان حق معین نموده (فقیران، مسکینان و ...) بپردازید و اسراف نکنید، که خداوند اهل اسراف را دوست ندارد”. امام صادق(ع) فرمودند: “کسی که چیزی از مال خود را در راه غیر خدا مصرف کند، اسراف کار است”۸() نیز فرمودند: “دعای چهار گروه مستجاب نمی شود: یکی از آنها کسی است که مالی داشته باشد و آن را ضایع نماید و بجا هزینه نکند و از خداوند درخواست کند تا به او روزی عنایت کند، خدا نیز در جواب می فرماید: آیا به تو دستور میانه روی در مصرف نداده بودم؟”۹()

۴) قدرت طلبی:

“لقد نجینا بنی اسرائیل... من فرعون انه کان عالیا من المسرفین”(دخان۳۰/ و۳۱). قرآن از کسانی که منصب و جاه و قدرت را در مسیر ستم به مردم و غارت حقوق آنان و به اسارت گرفتن ملت صرف نمودند، با عنوان “مسرف” یاد کرده، می فرماید: “ان فرعون لعال فی الارض و انه لمن المسرفین؛ فرعون در زمین سرکش و برتری طلب بود و او از اسراف کنندگان است” (یونس۸۳/).

۵) سرپیچی از فرمان الهی:

“یا عبادی الذین اسرفوا علی انفسهم” (زمر۵۳/). در این آیه، بر معصیت و مخالفت اوامر الهی، عنوان “اسراف” اطلاق شده است.علامه طباطبایی ذیل این آیه می فرماید: “اسراف بر نفس، تعدی بر نفس به جنایت کردن و به ارتکاب گناه است، چه شرک باشد و چه گناهان کبیره و چه گناهان صغیره”۱۰()

۶) امور جنسی:

“انکم لتاتون الرجال شهوه من دون النساء بل انتم قوم مسرفون”(اعراف۸۱/). کتاب حق در رابطه با کسانی که عفت نفس نداشته، خود را از شهوات حرام حفظ نمی کنند و از آلودگی در غریزه جنسی پرهیز ندارند، با وصف “مسرف” تعبیر نموده و می فرماید: “لوط آن پیامبر بزرگ، به مردم زمانش گفت: شما در مسئله شهوت با مردان درآمیختید و زنان را ترک کردید، شما جامعه ای مسرف هستید.”

در روایات نیز از اسراف نهی شده است. امام صادق(ع) می فرماید: “میانه روی چیزی است که خدا، آن را دوست دارد؛ و اسراف را ناپسند می دارد، حتی دور انداختن هسته خرما یا میوه ای، اگر به کار آید، و دور ریختن زیادی و باقیمانده آب آشامیدنی”۱۱().

امام عسگری(ع) در نامه ای به یکی از شیعیان خود، چنین توصیه نمودند: “بر تو باد به میانه روی و اقتصاد و برحذر باش از اسراف، زیرا این عمل از کارهای شیطان است”۱۲()

ربنا اغفرلنا ذنوبنا و اسرافنا فی امرنا و ثبت اقدامنا (آل عمران۱۴۷/).

پی نوشتها در دفتر روزنامه موجود است.

علی خانی