معمای جاودانه «معیار دینداری»

چارلز موریس از جامعه شناسان و روانشناسان دین در كتاب مهم خود با عنوان «راههای زندگی» Paths of Life تنوع ادیان جهان را برحسب تقسیم بندی پیشگفته توضیح می دهد

چارلز موریس - از جامعه شناسان و روانشناسان دین - در كتاب مهم خود با عنوان «راههای زندگی» (Paths of Life) تنوع ادیان جهان را برحسب تقسیم بندی پیشگفته توضیح می دهد.به گفته او در برخی ادیان عمل درونی اهمیت فراوان و احساسات و عواطف ارزش بسیار نازلی دارند. مصداق این نوع ادیان، دین بودا است.در برخی دیگر از ادیان احساسات و عواطف ارزش بسیار بالایی دارند اما عمل بیرونی ارزش بسیار كمی دارند. این ادیان را اصطلاحاً ادیان دیونوسوسی گفته اند.برخی دیگر از ادیان به عمل بیرونی ارزش فراوان می دهند اما به عمل درونی ارزش اندكی می دهند. بسیاری از ادیان نوظهور در غرب این گونه اند و لذا برخی گفته اند علم وسرمایه داری جدید نوعی دین است. این دسته از ادیان را هم اصطلاحاً ادیان پرومتئوسی گفته اند.

پاره ای از ادیان هم هستند كه در آنها عمل بیرونی ارزش بالایی دارد اما احساسات، عواطف ارزش پایین دارد. نمونه این ادیان آیین كنفوسیوس است.موریس معتقداست كه مسیحیت كنونی (كه مسیحیت پولسی است نه مسیحیت عیسوی) از این دسته است. پاره ای دیگر از ادیان هم هستند كه درآنها عمل درونی ارزش بسیار بالا دارد و عمل بیرونی ارزش بسیاركمی دارد. باز به گمان موریس، خود مسیح مبلغ چنین دینی بود. در برخی از ادیان هم احساسات و عواطف ارزش بالایی دارد و امور و اعمال درونی ارزش پایینی دارد. موریس گفته است كه پیام اصلی اسلام اینگونه است. نوع دیگری از ادیان هم وجوددارد كه در آنها عمل درونی با عمل بیرونی و با احساسات و عواطف متعادل شده است. چارلز موریس معتقداست كه همه شاخه های آیین هندو و نیز آیین دائو اینگونه است.این فقط یكی از انواع سنخ شناسی و نوع شناسی ادیان است. اگر دقت كرده باشید دراین سنخ شناسی، ساحت باورها اصلاً ملحوظ نشده است چرا كه موریس معتقداست اساساً در ادیان، باورها، هیچ نقشی بازی نمی كند.

دركنار سنخ شناسی چارلز موریس از ادیان، نینیان اسمارت سنخ شناسی دیگری دارد. او معتقداست كه درادیان سه ساحت قابل تفكیك است: باورها - اعمال بیرونی اخلاقی - اعمال بیرونی مناسكی و شعائری.اسمارت عقیده دارد كه باید ادیان را برحسب میزان تعلق خاطرشان به یكی از این ساحات، تقسیم بندی كرد.افزون بر این، تیپولوژی های دیگری هم از ادیان وجوددارد كه باید به آنها هم توجه كرد.با این همه نكته مهم آن است كه درچنین تقسیم بندی هایی معیار تحقیق را باید ادیان آنگونه كه در ابتدا بوده اند قرارداد نه ادیان درمقام تحقق.چرا كه در مقام عمل و تحقق ادیان با یكدیگر امتزاج پیدامی كنند و لذا این تقسیم بندی ها تیپ های ایده آل دین شناسی هستند.خلاصه سخن اینكه در مقام تعیین سنجه های دینداری باید علاوه بر تعریف دین، به تنوع ادیان هم نظر داشت و چون تنوع ادیان برحسب تیپولوژی های فراوان امكانپذیر است، دشواری هایی پیش روست كه كار تعیین سنجه های دینداری را به غایت مشكل می كند.

۳. انواع دینداری

مشكل سوم، تنوع دینداری هاست. گذشته از آنكه خود ادیان متنوع اند، دینداری ها هم متنوع است. طبیعی است كه دین چیزی غیر از دینداری است و لذا تفكیك این دو بسیار حیاتی است. دلیل تنوع دینداری ها در درجه اول آن است كه انسان هایی كه به یكی از ادیان متدین می شوند سنخ روانشناسی ویژه ای دارند و لذا به اتكای سنخ روانشناسی های خاص آنها، طبیعتاً سنخ دینداری شان هم متفاوت می شود.كسانی را درنظر بگیرید كه نه قصد فریب خود را دارند نه قصد فریب دیگری را. نه درپی تحریف دین اند و نه درپی بدعت درآن دین. با این همه این افراد گواینكه به یك دین واحد تدین دارند اما به خاطر سنخ روانشناسی ویژه هریك، نوع دینداری شان متفاوت است.به این اعتبار، سنخ های روانشناسی درتعیین نوع دینداری افراد بسیار دخیل و مهم است.در باب تیپولوژی روانشناختی متدینان آثار و پژوهش های متعددی صورت گرفته است كه از آن میان من مایلم به پژوهش خانم مری میدا اشاره كنم كه آثار او علی الخصوص در دهه های ۷۰ و ۸۰ میلادی بسیارمحل رجوع بود. البته دراین زمینه می توان به تیپولوژی های یونگ، فروید، ویلیام جیمز هم اشاره كرد. مری میدا در یك تقسیم بندی كلی سنخ های روانشناختی آدمیان را بر دو قسم می داند: الف. انسان های فعال یا كنشگر ب. انسانهای منفعل یا كنش پذیر. هریك از این دو قسم هم به دو نوع درون گرا و برون گرا تقسیم می شود.

بنابراین درمجموع چهار سنخ روانشناسی قابل اشاره است. به گمان خانم میدا كسانی كه كنشگر و برونگرا هستند در مقام روی آوردن به یك دین، تبدیل به متدینان انقلابی می شوند به این معنا كه به واسطه اعتقادات دینی خود قصد دارند نظم جهان را تغییر دهند.

---