نگاهی غیرمستقیم به کارکرد موسیقی در ماه رمضان

شتربانان و بادیه نشین ها برای اینکه شترهایشان هر چه زودتر به مقصد برسد آهنگ «حداء» را براساس ریتم حرکت شترها می خواندند و سبب نشاط و حرکت مداوم آنان در صحرا می شدند

شتربانان و بادیه‌نشین‌ها برای اینکه شترهایشان هر چه زودتر به مقصد برسد آهنگ «حداء» را براساس ریتم حرکت شترها می‌خواندند و سبب نشاط و حرکت مداوم آنان در صحرا می‌شد. البته این آوازها به شتربانان و ساربانان هم روحیه می‌داد و آنها را سر پا نگه می‌داشت. برای همین است که جامعه‌شناسان دلیل زایش و پیدایی هنرها از جمله موسیقی را تسکین دردها و دفع غم‌ها می‌دانند. در نتیجه از دل همین رسم و رسوم‌ها نیازهای اجتماعی، سبک‌های هنری به وجود آمد و امروز می‌بینیم که خیل پرشماری از گوشه‌ها و آیین‌های موسیقایی در سراسر جهان یافت می‌شود. جالب‌توجه آنجاست که شرایط جغرافیایی و زیست‌محیطی، نوع خاصی از موسیقی را با خود دارد. یعنی موسیقی یک منطقه خشک و کم‌آب، تفاوت بسیاری با موسیقی منطقه سرسبز و جنگلی دارد. به خاطر همین، حتی نوع سازها و ساختمان‌ آنها نیز تفاوت عمده با یکدیگر دارد و صدایی که از آنها بیرون می‌آید حسی متفاوت را به شنونده القا می‌کند.

اما این، همه ماجرا نیست؛ بلکه شرایط فرهنگی و اجتماعی هر قوم و جامعه‌ای بر نوع موسیقی نیز تأثیر کاملاً مستقیمی دارد. به عنوان مثال «جاحظ» زمانی که می‌خواسته «رسائل الجاحظ» را بنویسد نگاه مردم نسبت به موسیقی نگاه قابل‌احترامی بوده است چرا که او می‌نویسد: «اکنون جوانان شریف زمان ما، صناعت موسیقی را با هزل و هرزگی درنمی‌آمیزند» اما در زمانه‌ای دیگر ابوحیان در کتاب «الهوامل و الشوامل» می‌نویسد: «مردم جامعه ما موسیقی را صرفاً برای تحریک خواهش‌های نفسانی به کار می‌بردند تا نفس حیوانی را برانگیزند و نفس عاقله منکوب شود و لذایذ و شهوات جز از مجاری عقلانی حاصل شود.» بله! می‌بینید که در یک مکان جغرافیایی اما در دو دوره متفاوت، چه نگاهی به هنر موسیقی وجود داشته است؛ نگاهی پر از تناقض و تنافر. اینجاست که تصمیم‌گیری و قطعیت بخشیدن در مورد پدیده اجتماعی و جاری «موسیقی» همچنان کاری‌ است دشوار و صعب.

با این حال، موسیقی همواره کارکردهای اجتماعی خود را حفظ کرده است. به‌گونه‌ای که مایاکوفسکی شاعر معروف روس می‌گوید: «موسیقی یک سفارش اجتماعی است». در حقیقت اجتماع و خرد جمعی حاکم بر آن است که سیر کلی و روند موسیقی جامعه را مشخص می‌کند. به راحتی می‌توان فهمید که چرا در حرکت‌های جمعی همچون تماشای یک مسابقه ورزشی یا راهپیمایی‌های حمایتی و اعتراضی، حرف اول را شعارهای آهنگین و موسیقایی می‌زنند و ایجاد انرژی فوق‌العاده‌ای را سبب می‌شوند.

اعراب در دوره جاهلی، از کنیزکانی که به «قین» معروف بودند بهره‌های بسیاری می‌بردند به‌گونه‌ای که آنان علاوه بر انجام امور روزانه، برای اشراف و درباریان به آوازخوانی نیز می‌پرداختند، در نتیجه واژه «قیان» که جمع قین است به جامعه کنیزکان خواننده مشهور شد. این امر سبب شد تا موسیقی لهو و لعب در جامعه عرب پا بگیرد و کنیزکان جایگاه ویژه‌ای در جامعه به دست‌‌آورند به‌طوری که برخی از این قیان در عزل و نصب حاکمان و والیان حکومتی دخالت می‌کردند اما با آمدن اسلام و سیطره مسلمانان بر امور جامعه، موسیقی قیان مطرود اعلام شد و جای آن را موسیقی قرآن گرفت. زیبایی‌های ظاهری در شعر و موسیقی و دیگر هنرهای رایج که در ریخت و قیافه فرهنگ جاهلی بود، رخت بر بست و زیبایی‌های فطری متناسب با اخلاق اسلامی ظهور کرد. صوت ناخوش آلوده به شرک، تبدیل به صوت و الحان الهی شد.

دلیل آوردن این مقدمه بلند، پرداختن به اهمیت موسیقی در ماه مبارک رمضان است. روزه‌داری یکی از سنن باشکوه مسلمانان و بویژه ما ایرانیان بوده و هست. جامعه ایران که متشکل از خرده‌فرهنگ‌های بیشماری است، برای هر زمان و زمینه‌ای، یک نوع آئین و موسیقی با خود به همراه داشته است که همان‌طور که در بالا گفته شد، موسیقی نقشی کمک‌رساننده را همواره ایفا کرده است. ماه رمضان ماهی است که در آن روزه‌داری دور بودن از گناه و محرمات حرف اول را می‌زند. اجازه دهید یک مثال در مورد اهمیت صدا در زندگی و احساسات انسان در اینجا بیاوریم: دیدن یک حیوان زخمی یا فردی که اسیر درد است، واکنش عاطفی اندکی را در تماشاگر این صحنه برمی‌انگیزد اما هنگامی که آن فرد شروع به فریاد کشیدن از سر درد می‌کند یا آن حیوان زوزه دردآلود می‌کشد، احساسات ناظر بشدت تکان می‌خورد و با دردکشنده احساس نزدیکی زیادی می‌کند. این موضوع به این خاطر است که انسان پیش از آنکه به صورت رسمی پای در عالم خاکی بگذارد و زمانی که در رحم مادر قرار دارد، به صداها واکنش نشان می‌دهد. این یعنی آنکه جنین صدا را می‌شنود بنابراین انتقال احساسات به وسیله صدا، در بهترین شکل خود انتقال می‌یابد.

درباره موسیقی رمضان و چگونگی آن سخنان بسیاری رفته است بخصوص در چند سال اخیر، باب شده است که با رسیدن ماه مبارک رمضان، سخنانی کلیشه‌ای و تکراری درباره ویژگی‌های موسیقی رمضان بیان می‌شود که البته تکرار آن لازم و ضروری است زیرا هنوز آن‌طور که باید ما برای این سنت زیبا و دوست‌داشتنی خود برنامه‌‌ریزی دقیق و مدونی انجام نداده‌ایم. در همه کشورهای مسلمان، ماه مبارک رمضان، ماه شادی و سرور است چرا که براساس شرایط حاکم بر آن، ذهن و زبان و گوش و چشم، منزه‌تر از قبل می‌شوند، در نتیجه چنین دستاوردی برای هر انسان مؤمن، یعنی روز عید، روز شادی، روز جشن.

استاد بزرگ موسیقی ایران؛ روح‌اللـه خالقی درباره رابطه موسیقی و مذهب می‌نویسد: «مناجات که یک نوع اظهار عبودیت و شکرگزاری به درگاه پروردگار است، راز و نیازی است که مردم خداشناس در خلوت با کردگار خود می‌کنند و بهترین نمونه آن مناجات‌های خواجه عبدالله انصاری است که به نثر فصیح فارسی نوشته شده و در نوع خود بی‌نظیر است. ولی مناجات‌خوان‌ها وقتی در نیمه‌های شب از نقاط مرتفع و بالای گلدسته‌های مساجد اسلامی می‌خوانند، معمولاً اشعاری در خداشناسی و اندرز و نصیحت را می‌سرایند و آنها که صدای خوش دارند، آهنگ و الفاظ‌شان در دل شنوندگان تأثیر بسزا دارد. به راستی وقتی کسی با سبک مطلوب و دلپذیری مناجات می‌کند و صوتش آدمی را از خواب غفلت به هوش می‌آورد، بهترین وسیله تزکیه نفس و بیداری روان است. بخصوص مناجات‌کننده‌ای که به رموز موسیقی واقف باشد و اشعار را در گوشه‌های مختلف و متنوع دستگاه‌ها بخواند. مانند سیدحسین عندلیب اصفهانی که در این فن مهارتی بسزا داشت و هنگامی که در گلدسته مسجد سپهسالار تهران در شب‌های ماه رمضان مناجات می‌کرد، همه خفتگان را به هوش می‌آورد و مجذوب می‌کرد.» در اینجاست که معجزه تلفیق درست موسیقی و مذهب، ایمان‌ها را به هوش می‌آورد و رفتگان را باز می‌آورد. صدای دهل‌ها و نقاره‌هایی که از گلدسته‌های مساجد شهر و روستاها هنگام سحر برمی‌خاست، همه خفتگان، نه با آشفتگی که با خواست مسلم، بیدار می‌شدند و این‌گونه بود که مردم شهر روزها، براساس تأثیری که از هنگام سحر گرفته‌بودند، روزگار خوبی را برای خود و دیگران فراهم می‌کردند.

منابع:

سرگذشت موسیقی ایران/ روح‌الله خالقی/ ماهور

موسیقی و ذهن/ آنتونی استور/ غلامحسین معتمدی/ مرکز

تاریخ و فرهنگ موسیقی جهان/ حسن زندباف/ سوره مهر

حال دوران/ اکبر ایرانی/ سازمان چاپ و انتشارات

از میان سرودها و سکوت‌ها/ محمدرضا درویشی/ ماهور