اعتدال در مزاح و شوخی

حسن خلق و خوش‌‌رفتاری با مردم از ویژگی‌های بارز اهل ایمان است و جایگاه خاصی در اخلاق اسلامی دارد، چنانکه از رسول خدا (ص) آمده است: "برترین شما نیکوکارترین شما از نظر اخلاق است، …

حسن خلق و خوش‌‌رفتاری با مردم از ویژگی‌های بارز اهل ایمان است و جایگاه خاصی در اخلاق اسلامی دارد، چنانکه از رسول خدا (ص) آمده است: "برترین شما نیکوکارترین شما از نظر اخلاق است، آنان که خود را آماده خدمت کرده و با دیگران با الفت و محبت زندگی می‌کنند". "مزاح و شوخی" یکی از موارد حسن خلق و حسن سلوک است؛ همان گونه که از پیامبر اعظم (ص) روایت شده است: "از محبوب‌ترین کارها نزد خداوند متعال، وارد ساختن سرور و شادمانی بر دل مؤمنان است". امام صادق (ع) نیز می‌فرمایند: "شوخی و مزاح جزئی از خوش‌رفتاری و حسن خلق است". نیز فرمودند: "هیچ مؤمنی نیست مگر اینکه در او "دعابه" است. راوی از امام (ع) پرسید: منظور از دعابه چیست؟ حضرت فرمودند: مزاح و شوخی".

مزاح امری معقول و مورد حمایت شرع و دین است؛ البته با مراعات شئونات و آداب اسلامی. در تعالیم دینی برای مزاح و شوخ‌طبعی حدّ و مرزی مشخص شده است که تعدی از آن حدود، آثار سوء و عواقب نامطلوبی به همراه خواهد داشت. از مجموع روایاتی که از ائمه معصومین (ع)

رسیده، می‌توان دریافت که پیشوایان دینی ما به طور مطلق از مزاح نهی نکرده‌اند، بلکه شوخ‌طبعی و مزاح را به طور نسبی و در شرایط خاص ستوده‌اند و حتی خود آن بزرگواران گاهی مزاح می‌کردند و دیگران را نیز به این امر ترغیب می‌نمودند؛ چنانکه رسول خدا (ص) می‌فرمایند: "انّی لامزح و لا اقول الا حقاً؛ من مزاح می‌کنم ولی سخنی جز حق نمی‌گویم". امام صادق (ع)

به شخصی فرمود: "آیا با یکدیگر مزاح می‌کنید؟ آن مرد گفت: کم مزاح می‌کنیم. امام (ع) فرمودند: این طور نباشید زیرا شوخی نشانه خوش خلقی است و به وسیله شوخی برادر دینی خود را خوشحال می‌کنی. سپس فرمود: رسول خدا (ص)

برای اینکه کسی را خوشحال کند با او مزاح می‌کرد". امیرالمؤمنین علی (ع) نیز فرمودند: "رسول خدا (ص) هرگاه یکی از اصحاب خود را اندوهگین می‌دید او را با شوخی و مزاح خوشحال می‌کرد". از امام باقر (ع) نیز روایت شده است که: "خداوند انسان شوخ طبع را دوست دارد به شرط آنکه از گناه و ناسزاگویی بپرهیزد"

علی رغم روایات فوق که ترغیب و تشویق به مزاح و شوخ طبعی دارد، روایات دیگری نیز وجود دارد که از مزاح و شوخی نهی کرده است؛ از جمله: رسول خدا (ص)به امیرمؤمنان علی (ع) فرمودند: "از مزاح بپرهیز که شخصیت تو را از بین می‌برد". حمران بن اعین می‌گوید: خدمت امام صادق (ع) شرفیاب شدم و از حضرت تقاضا کردم مرا توصیه و سفارش کند.

آن بزرگوار پس از سفارش به تقوا فرمودند: "از شوخی بپرهیز، زیرا بزرگی و عظمت شخص را از بین می‌برد و موجب ریختن آبروی او می‌شود". ایشان در سفارش به شخص دیگری فرمودند: "تو را به تقوا سفارش می‌کنم و توصیه می‌کنم که از مزاح بپرهیز زیرا مزاح و شوخی ابّهت و سنگینی تو را از بین می‌برد". از امیرمؤمنان علی (ع) روایت شده: "شوخی نکنید زیرا شوخی موجب کینه و دشمنی است و مزاح دشنام کوچک است". در حدیث دیگری آن حضرت، مزاح و شوخی را موجب کم شدن عقل شمرده، می‌فرماید: "هر شوخی که انسان می‌کند مقداری از عقل خود را با آن از دست می دهد". همچنین فرمودند: "از مزاح خودداری کن زیرا نور ایمان را می‌برد و مروت انسان را کم می‌کند".

از جمع‌بندی این دو دسته از روایات (روایاتی که ترغیب به مزاح می‌کنند و روایاتی که از مزاح و شوخی نهی می‌کنند) درمی‌یابیم که خوبی و بدی مزاح امری نسبی است و درباره آن نباید به طور مطلق قضاوت کرد. از طرفی لازم است مسلمانان در معاشرتها و برخورد با یکدیگر بشاش و گشاده‌رو باشند و از طرف دیگر برخوردها باید مؤدبانه و در چارچوب دستورات دینی باشد. بنابراین اگر کسی مؤدب به آداب دینی بوده و حدّ و مرز سخن را خوب فرا گرفته باشد مسلماً در برخوردهای اجتماعی و خانوادگی نه آنقدر خشک و جامد است که موجب ملال دیگران شود و نه آن گونه است که با شوخی‌های ناپسند و سخنان هرزه و زشت، هم شخصیت خود را تخریب کند و هم دیگران را آزرده‌خاطر نماید. مؤمن باید بشّاش و خوشرو باشد و در عین حال نباید از مرز ادب و سنگینی و وقار خارج شود. شخص با ایمان و باتقوا باید مراقب خود باشد که از مرز اعتدال بیرون نرود و هرگز گفتار رسول خدا (ص) که فرمود: "من مزاح و شوخی می‌کنم اما سخنی جز حق نمی‌گویم" را فراموش نکند.

علی خانی