نگهبانان زمین

ژئو پارک ها دریچه ای به سوی توسعه پایدار میراث زمین

در شماره‌های پیش به اهمیت ژئوتوریسم پرداختیم. ایران با داشتن ژئوپارک‌های معتبری چون قشم می‌تواند یکی از بهترین‌ها باشد برای گسیل کردن گردشگران به آن منطقه. در این شماره به ژئوپارک‌ها پرداخته‌ایم‌. ‌

ژئوپارک مخفف پارک زمین‌شناسی (Geology Park) است و به سرزمین‌هایی که پدیده‌های زمین‌شناسی بی‌همتا و تاریخچه تکامل زمین‌شناسی مشخص دارند، گفته می‌شود. در‌واقع ژئوپارک منطقه‌ای است که در آن میراث زمین‌شناسی بخوبی و به‌صورت پایدار حفظ و مدیریت می‌شود. در تعریفی کلی، ژئوپارک سرزمینی است که یک یا چند جایگاه مهم از نظر علمی نه‌تنها زمین‌شناختی، بلکه باستان‌شناسی، اکولوژیکی یا فرهنگی را در خود جای داده است. همچنین منطقه مورد انتخابی ژئوپارک باید برآمده از اجتماعات محلی باشد که در آن میراث زمین‌شناسی بخوبی و به‌صورت پایدار حفظ و مدیریت شود و براساس مواردی همچون تکامل کره زمین، چشم‌انداز زمین، تشکلات زمین‌شناسی، خاک‌شناسی، کانی‌شناسی، فسیل‌شناسی و... و مناطق با ارزش از نظر گونه‌های جانوری و گیاهی را در برگیرد. سازمان جهانی یونسکو خصوصیات ژئوپارک را این گونه عنوان می‌کند:

ـ ناحیه‌ای شامل یک یا چند ویژگی علمی، نه‌تنها وابسته به علم زمین‌شناسی، بلکه به خاطر وجود مزایای باستان‌شناسی، بوم‌شناسی یا ارزش‌های فرهنگی‌

ـ وجود یک برنامه مدیریتی طراحی شده‌ به‌منظور بهبود وضع اجتماعی ـ اقتصادی در منطقه. نمایش روش‌های حفظ و بهبود بخشیدن اوضاع میراث زمین‌شناسی منطقه‌ به همراه فراهم ساختن بستری مناسب برای آموزش روشن‌تر و گسترده‌تر، شاخه‌های متنوع زمین و مسائل محیط زیست‌

ـ ضرورت رعایت حقوق عمومی، اجتماعی‌ـ محلی و حفظ حریم خصوصی افراد، در‌محل‌مورد‌نظر‌سازمان یونسکو از ژئوپارک چنین تعریفی ارائه کرده است: به جهت این که تعداد زیادی از سایت‌های میراث ژئولوژیکی در مناطقی قرار دارند که پدیده شهرنشینی و فعالیت‌های اقتصادی سیمای آنها را بشدت دگرگون کرده است، برای حفظ پاره‌ای از آنها نوعی ساختار حفاظتی مدیریتی توسط یونسکو در سال ۱۹۹۹ پیشنهاد شد که ژئوپارک نامیده شد.

آنچه درخصوص ژئوپارک‌ها اهمیت دارد توجه به این نکته است که هر کدام از این سایت‌های مختلف ژئوپارک باید به صورت محلی (با نظارت کارشناسانه) و جداگانه مدیریت شوند. در صورتی که مدیریت مستمر بر سایت‌های ژئوپارک وجود نداشته باشد‌ با واردشدن گردشگران به این سایت‌ها ممکن است ضربات جبران‌ناپذیری به آنها وارد شود. مدیریت صحیح بر یک سایت باید همراه با ارائه خدمات و آموزش کافی به گردشگران و همچنین اطلاعات کافی به آنها باشد تا میزان بازدید از این سایت‌ها افزایش یابد.

● ابعاد ژئوپارک‌ها

به طور کلی ژئوپارک‌ها دو بعد اصلی و متفاوت از یکدیگر را دنبال می‌کنند؛ بعد گردشگری و بعد علمی ـ آموزشی. در بعد گردشگری ماجراجویی، لذت بردن از طبیعت، به دست آوردن تجربیات جدید، آرامش و تجدیدقوا در دل طبیعت، آشنایی با فرهنگ‌های محلی و تجربه کردن آداب و سنن آنها مورد توجه قرار دارد و در بعد علمی ـ آموزشی، به ارتقای فرهنگ عمومی نسبت به ارزش پدیده‌های زمینی و جغرافیایی انجام پروژه‌های علمی ـ تحقیقاتی گروه‌های مختلف دانشمندان، دانشجویان، محققان و ایجاد محیطی مناسب جهت آموزش علمی برای دانش آموزان و دانشجویان پرداخته می‌شود. در بعد دوم ژئوپارک‌ها آموزش و اطلاع‌رسانی از دو جنبه مورد نظر است.

آموزش گردشگران و بازدیدکنندگان: می‌توان به گردشگر آموزش داد که در یک سفر ژئوتوریستی چه کارهایی باید بکند و چه اعمالی را نباید انجام دهد. اگر جاذبه ژئوتوریستی مورد نظر در منطقه خاصی از جهت اقلیمی، جغرافیایی یا حتی تاریخی قرار گرفته، گردشگر در جهت حفاظت از خود، همراهان، طبیعت و میراث تاریخی منطقه، موازین و اصول امنیتی را باید رعایت کند. نسبت به فرهنگ بومی منطقه، آیین و رسوم آن هرچند عجیب و ناآشنا چه عکس‌العملی نشان دهد. حضور گردشگران آگاه در منطقه ژئوتوریستی بسیار بهتر و از جهت مادی ـ معنوی پرمنفعت تر از گردشگری است که بدون آگاهی و آموزش لازم پا به منطقه گذاشته است.

آموزش کارکنان و افرادی که مسئولیتی به عهده دارند: همه افراد و گروه‌هایی که در منطقه ژئوتوریستی به نوعی مسئولیتی به عهده دارند‌ باید نسبت به کار خود و محلی که در آن کار می‌کنند، آگاهی کافی ‌کسب کنند، چه آنها که در ارتباط مستقیم با گردشگر هستند مانند راهنمایان تور، رانندگان، فروشندگان و... و چه کسانی که در طول ساعت کاری خود در پشت صحنه بوده و گردشگر را مستقیما ملاقات نمی‌کنند، مانند مدیران بخش‌های مختلف، خلبانان، آشپز و... البته وظیفه گروه اول شاید به نوعی سنگین‌تر است. مهم نیست که شاغلان از افراد بومی هستند یا غیربومی که برای کارکردن به منطقه آمده‌اند. همه آنها باید دوره‌های آموزشی آداب معاشرت، رفتار اجتماعی و همچنین زبان خارجی را بگذرانند. علاوه بر این موارد، در ایجاد ژئوتوریسم پایدار، همه افراد محلی و غیر محلی شاغل در منطقه باید به نوعی در توسعه شریک باشند، به طوری که جاذبه ژئوتوریستی و ژئوپارک را بخشی از دارایی خود دانسته و نسبت به داشتن آن احساس غرور و دلبستگی کنند. اگر از طریق آموزش و برگزاری کلاس‌ها و کارگاه‌های دوره‌ای و منظم به کارمندان و کارگران یادآوری شود که ژئوپارک و دیگر جاذبه‌ها منبع درآمدی قابل توجه برای آنهاست. بی‌شک می‌توان از این طریق آنها را به حفاظت از کلیه میراث زمین‌شناسی ترغیب کرد. همان‌طور‌‌که برای همه موزه‌ها یا سایت‌های تاریخی، گروهی به نام راهنمای تخصصی آموزش می‌بیند، حضور راهنمای تخصصی ژئوتوریست در ژئوپارک‌ها بسیارضروری است، این راهنمایان، گردشگران را هنگام بازدید همراهی کرده و اطلاعات و هشدارهای لازم را در اختیار آنان قرار می‌دهند.

● شبکه جهانی ژئوپارک‌ها

ریشه برنامه ژئوپارک‌های یونسکو به کنفرانس بین‌المللی که سال ۱۹۹۱ در شهر دیژن فرانسه برگزار شد، برمی‌گردد. هدف ژئوپارک‌ها این است که با توجه به وجود یک مجموعه جهانی از سایت‌های علوم زمین، برنامه‌های توسعه اقتصادی پایدار با حفاظت از میراث زمین ترکیب شود که با اهداف پروژه انسان و بیوسفر (MBA) همخوانی داشته و می‌توانست مکمل طرح فهرست میراث جهانی یونسکو نیز باشد. اولین ژئوپارک‌ها در اروپا تاسیس شد. ژئوپارک در اروپا شامل محدوده‌ای با میراث زمین‌شناختی و یک استراتژی توسعه پایدار منطقه‌ای است که به واسطه برنامه‌های توسعه اروپا حمایت شده و مشوق توسعه است. شبکه ژئوپارک‌های اروپا با حمایت اتحادیه اروپا و همکاری یونسکو در سال ۲۰۰۰ با هدف وارد کردن توسعه پایدار منطقه‌ای به ژئوپارک‌ها توسط میراث زمین‌شناختی منطقه‌ای و توسعه ژئوتوریسم ایجاد شد. بازتاب موفقیت‌آمیز عملکرد شبکه ژئوپارک‌های اروپایی در زمینه شناسایی، حفاظت از ژئوسایت‌ها و نقش اقتصادی آنها از یک سو و همکاری‌های این شبکه با یونسکو، اتحادیه بین‌المللی علوم زمین و اتحادیه بین‌المللی جغرافیایی از سوی دیگر منجر به شکل‌گیری یک گروه بین‌المللی از متخصصان ژئوپارک‌ها در بخش علوم زمین یونسکو شد تا یک شبکه جهانی از ژئوپارک‌ها ایجاد شود. شبکه جهانی ژئوپارک‌ها در سال ۲۰۰۴ موازی با فعالیت مرکز جهانی میراث یونسکو، برنامه انسان و زیست‌کره، شبکه جهانی بیوسفر، بخش‌های دولتی و غیردولتی فعال در زمینه حفظ میراث زمین‌شناختی ایجاد شد. داشتن برنامه‌ای مدون برای مدیریت جنبه‌های مختلف توسعه اقتصادی ـ اجتماعی با رویکردی پایدار (مانند ژئوتوریسم) ، ارائه روش‌هایی برای حفظ و اشاعه میراث زمین‌شناختی و فراهم‌آوردن ابزاری برای آموزش اصول علم زمین‌شناسی و محیط زیست ، ارائه پروپوزال‌های مشترک میان دولت‌های محلی، جوامع بومی و بخش خصوصی برای طراحی بهترین استراتژی‌ها جهت توسعه پایدار از شرایط اصلی عضویت در شبکه جهانی ژئوپارک‌ها از نظر یونسکو محسوب می‌شود.

نخستین‌بار ۱۷ ژئوپارک اروپایی و هشت ژئوپارک چینی در گروه شبکه ژئوپارک‌های جهانی یونسکو قرار گرفت. تعداد آنها از ۲۵ ژئوپارک در سال ۲۰۰۴ به ۵۳ ژئوپارک در سپتامبر ۲۰۰۷ رسید که از این تعداد ۳۲ مورد در قاره اروپا، ۲۰ مورد در آسیا و یک مورد در قسمت جنوبی قاره آمریکا واقع شده است.

از ۲۰ ژئوپارک جهانی ثبت‌شده در قاره آسیا، ۱۸ مورد آنها در چین، یکی در مالزی و دیگری در ایران (ژئوپارک قشم) قرار داشت. پراکندگی و گسترش سریع ژئوپارک‌های جهانی نشان‌دهنده استقبال دولت‌ها از این طرح در سطح جهانی است. پیش بینی‌های اولیه بر این مبنا قرار گرفت که سالانه ۲۰ ژئوپارک به شبکه ژئوپارک‌های جهانی یونسکو افزوده شود و تا سال ۲۰۲۵ تعداد آنها به حدود ۵۰۰ عدد برسد. در حال حاضر (سال ۲۰۱۲) شبکه جهانی ژئوپارک‌ها دارای ۹۰ عضو از ۲۴ کشور جهان است، اما متاسفانه نام ایران و ژئوپارک قشم دیگر بین آنها دیده نمی‌شود.

آیسا اسدی