سیاست و حکومت در مدینه النبی

تامین نیازهای مادی و حصول سعادت معنوی

● استراتژی پیامبر اکرم (ص) در روابط سیاسی

۱) استراتژی دعوت

در روابط خارجی اسلام، اصل دعوت به عنوان یکی از اصول اساسی مورد توجه می باشد و خداوند در سوره آل عمران، این اصل را این گونه بیان

می نماید: “قل یا اهل الکتاب تعالوا الی کلمه سواء بیننا و بینکم الا نعبد الا الله و لا نشرک به شیئا”، بگو ای اهل کتاب، بیایید به سوی سخن دادگرانه ای که میان ما و شما مشترک است که جز خداوند یگانه را نپرستیم و چیزی را شریک او نکنیم.

دعوت، یعنی درخواست پذیرش اسلام از غیر مسلمان، درخواست کننده اصطلاحا داعی نامیده می شود و داعی در دعوت خود باید قصد قربت داشته باشد. یعنی این عمل را برای جلب رضای خدا و به عنوان یک تکلیف الهی انجام دهد.

بنابراین، دعوت از مهم ترین و اساسی ترین اهداف رسالت انبیاء الهی به خصوص پیامبر اکرم(ص) محسوب می گردد. محتوای این دعوت، بر سعادت دینی و دنیوی انسان استوار است. این اصل یکی از مبانی روابط خارجی دولت اسلامی است که به تناسب شرایط و مقتضیات زمان و شیوه ای خاص برای تحقق و انجام آن استناد می شود. اما مهم ترین مسائلی که در اصل دعوت مطرح است به این شرح است:

قواعد دعوت که براساس آیه۱۲۵ سوره نحل برخی از این قواعد عبارتند از:

▪ حکمت، پند نیکو و جدل نیکو و عمل صالح

▪ مراحل دعوت

▪ شیوه های دعوت

▪ مخاطب داعی

▪ ابزار دعوت

▪ -وجوب دعوت

وجوب دعوت را می توان از آیات قرآنی و سیره پیامبر اکرم (ص) استنباط نمود.

الف) آیات قرآن

این موضوع در سوره نحل، این گونه بیان گردیده است:

“ادع الی سبیل ربک بالحکمه و الموعظه الحسنه و جادلهم بالتی هی احسن. ان ربک هو اعلم بمن ضل عن سبیله و هو اعلم بالمهتدین.”، “مردمان را با سخنان استوار و بجا و اندرز های نیکو و زیبا به راه پروردگارت فرا خوان و با ایشان به شیوه هر چه نیکو تر و بهتر گفتگو کن؛ چرا که پروردگارت آگاه تر به حال کسانی است که از راه او منحرف و گمراه می شوند و یا اینکه رهنمون و راهیاب می گردند.” در این آیه ابتدا دعوت به راه خداوند به حکمت مقید شده است. حکمت به معنای علم و دانش و منطق و استدلال است. بنابراین، سیاست خارجی ای که مبتنی بر حکمت باشد، می تواند مخالفان و دشمنان را به فکر و اندیشه وادار نماید و موجب تحریک آنان گردد و بر این اساس موجب بیدار شدن افکار و اذهان خفته و غافل گردد.

در ادامه این آیه، خداوند گفتار و بیان نیکو را به پیامبر تذکر می دهد و پیامبر بر اساس این آیه، مامور می گردد تا از طریق بیان نیکو و شیوا با مخالفان به گفتگو و مناظره بپردازد؛ چرا که وعظ و اندرز جنبه عاطفی دارد و با تحریک عواطف و احساسات، می توان مردم را به سوی حق و خداوند دعوت نمود.

از این رو می توان از حکم به عنوان بعد عقلی دعوت و از موعظه نیکو به عنوان بعد عاطفی دعوت یاد نمود و موعظه می بایست خالی از هرگونه برتری جویی، تحقیر و خشونت باشد.

در این باره آیات دیگری نیز وجود دارد که می توان به آیه۱۰۸ سوره یوسف و یا۳۳ سوره فصلت اشاره نمود.

ب) سیره پیامبر اکرم (ص)

دعوت، اولین استراتژی پیامبر اکرم (ص) در دیپلماسی بود و این امر متناسب با شرایط زمان و مکان صورت می گرفت. برای اثبات این مدعا می توان شیوه دعوت پیامبر را از ابتدای بعثت که با دعوت سری آغاز گردید و آن گاه موظف به تبلیغ دین اسلام در میان اقوام و خویشاوندان خویش گردید و بعد از آن، دعوت عمومی و آشکار، آغاز گردید، ذکر نمود. شیوه آن حضرت در استراتژی دعوت، شامل موارد ذیل می گردید:

۱) تقدم دعوت بر جنگ

در دیپلماسی پیامبر، دعوت نسبت به سایر امور در اولویت قرار داشت؛ چرا که دعوت از چنان اهمیتی برخوردار بود که پیامبر حتی در جنگ ها، ابتدا به دعوت می پرداخت و این امر حتی شامل افرادی که پیامبر قبلا آنان را دعوت داده بود، نیز می گردید.

رفتار سیاسی پیامبر اکرم (ص)، در حوزه سیاست خارجی مبتنی بر دعوت بود و آن حضرت از ابتدای بعثت و قبل از مهاجرت به مدینه و یا بعد از هجرت و حتی هنگام فتح مدینه و مکه این اسلوب را به عنوان برنامه ای هدفمند و خاص برگزیده بود و علاوه بر اینکه پیامبر رسالت خویش را بر این اصل استوار گردانده بود، این شیوه را برای سفیران خویش نیز توصیه می نمود و سفیران ایشان نیز موظف بودند تا از دستورات ایشان تبعیت نمایند و دعوت و دیپلماسی را بر شیوه های دیگر مقدم بدارند. از حضرت علی علیه السلام نیز نقل شده است که فرمود: “پیامبر مرا به یمن فرستاد و فرمود: یا علی! با هیچ کسی جنگ مکن، مگر اینکه او را به اسلام دعوت کرده باشی.”

۲) انعطاف

یکی دیگر از شیوه های پیامبر اکرم (ص) بویژه در استراتژی دعوت، دعوت توام با انعطاف و ملایمت بود و یکی از دلایل گسترش اسلام و نفوذ عمیق و وسیع پیامبر اکرم (ص) در قلوب دیگران، رفتار سیاسی منعطفانه آن حضرت بود. این برخورد را خداوند، برای پیامبر یک رحمت الهی می داند؛ چنانکه می فرماید:

“فبما رحمه من الله لنت لهم و لو کنت فظا غلیظ القلب لانفضوا من حولک فاعف عنهم و استغفرلهم و شاورهم فی الامر فاذا عزمت فتوکل علی الله

ان الله یحب المتوکلین”

“از پرتو رحمت الهی است که تو با آنان نرمش نمودی و اگر درشتخوی و سنگدل بودی، از پیرامون تو پراکنده می شدند؛ پس از آنان درگذر و برایشان طلب آمرزش نما و در کارها با آنان مشورت و رایزنی کن و هنگامی که تصمیم به انجام کاری گرفتی، بر خدا توکل کن؛ چرا که خدا توکل کنندگان را دوست می دارد.”

۳) استفاده از وجوه اشتراک

پیامبر اکرم (ص) برای ایجاد انگیزه در مخالفان در جهت مذاکره و توافق های اصولی و راضی نمودن آنان جهت مذاکرات صلح آمیز از نقاط مشترک استفاده می نمود. استفاده از نقاط مشترک در دیپلماسی پیامبر و نامه ها و پیام های آن حضرت به سران دولت ها به خوبی مشهود است.

۲) استراتژی صلح

از آنجا که پیامبر اکرم (ص) در تمامی امور ابتدا دعوت را در اولویت قرار داده بود لذا به گونه ای مفصل تر به این موضوع پرداختیم؛ لذا به طور مختصر به استراتژی دیگر پیامبر اشاره می نماییم.

بر این اساس که در اسلام اصل در روابط خارجی بر صلح استوار است، پیامبر اکرم (ص) نیز صلح خواهی را به عنوان یک استراتژی مهم در روابط خارجی و بین المللی به کار برد.

روش آن حضرت در حوزه سیاست خارجی علاوه بر اینکه بر دعوت استوار بود، اما از سال ششم هجری، استراتژی صلح را نیز دنبال کردند که بارزترین آن صلح حدیبیه بود.

علاوه بر موارد فوق که به تبیین و ذکر آنها پرداختیم، پیامبر اکرم (ص) در جریان تشکیل حکومت به جریان عضو یابی که یکی از مهم ترین ارکان در نظام اداری اسلام محسوب می گردد، نیز توجه کامل داشت و در این راستا می توان منابع نیروی انسانی پیامبر اکرم(ص) را به این شرح دانست:

۱) منابع نژادی عرب و عجم

۲) منابع سرزمینی مانند: مکه و مدینه و یمن

۳) منابع قبیله ای مانند: قریش

۴) منابع ارزشی مانند: مهاجران، انصار، مجاهدان و تابعین

۵) منابع بومی

۶) منابع سرزمینی، اعتقادی مانند: دارالکفر و دارالاسلام

۷) منابع اعتقادی مانند: مسمانان، یهود و نصاری

همچنین علاوه بر موارد ذکر شده در این نوشتار، سیره حکومتی پیامبر اکرم (ص) جنبه های متعدد دیگری را نیز شامل می گردد که به دلیل ارائه این مقاله به صورت مختصر به همین مقدار بسنده نمودیم.

● نتیجه گیری

با در نظر گرفتن مبنا و منشا حاکمیت در اندیشه سیاسی اسلام، پیامبر اکرم (ص) از جانب خداوند ماموریت داشت تا با تاسیس دولت اسلامی، علاوه بر تامین اهداف مادی حکومت (امنیت، رهایی بشر از چنگال زر و زور ستمگران، تامین امنیت و رفاه اجتماعی و...) به تامین اهداف معنوی نیز همت گمارد.

خیر و سعادت و جنبه های معنوی جامعه و بیدار سازی فطرت خدا خواهی بشر، مقوله هایی هستند که بعد اصلی حکومت پیامبر اکرم (ص) را تشکیل می دهند. این اهداف را می توان با مصادیق جزئی تر، تحت عناوین نجات انسان ها از ظلمت و تاریکی و هدایت آنها به اسلام، اجرای قوانین عادلانه الهی، اجرای عدالت و تزکیه نفوس و تهذیب اخلاق بررسی نمود.

بر این اساس، بر مسلمانان و حاکمان کشورهای اسلامی و یا غیر اسلامی واجب است تا با مطالعه و بررسی سیره سیاسی و حکومتی پیامبر اکرم (ص) و در مجموع با تاسی از سیره نبوی در تمامی ابعاد، در راستای تحقق بخشیدن و عملی نمودن اهداف و آرمان های عالی مورد نظر اسلام، تلاش نمایند تا جهان به مدد و یاری پروردگار به مدینه فاضله ای تبدیل گردد.

محمود کریمی

منابع

دین و دولت در اسلام، غلامرضا ظریفیان شفیعی، تهران، میراث ملل،۱۳۷۶

فقه سیاسی، یوسف قرضاوی، عبدالعزیز سلیمی، تهران، احسان،۱۳۷۹ ،

فصلنامه عملی و فرهنگی، اجتماعی قلم، شماره۲۴ و۲۵ ، بهار۱۳۸۵ ،

دیپلماسی و رفتار سیاسی در اسلام، سید محمد موسوی، تهران، مرکز بازشناسی اسلام و ایران،۱۳۸۲ ،

تاریخ تحلیلی اسلام، غلامحسین زرگری نژاد، قم، آیت عشق،۱۳۸۳ ،

تاریخ کامل، عزالدین ابن اثیر، ج۲ ، محمد حسین روحانی، تهران، اساطیر،۱۳۷۴ ،

تاریخ طبری، محمدبن جریر طبری ج۳ ، ابوالقاسم پاینده، تهران، اساطیر،۱۳۷۵ ،

سیره ابن هشام، ج۱ ، سید هاشم رسولی،تهران، کتابچی،۱۳۷۵ ، ؛

محمد در مدینه، سمیح عاطف الدین، مسعود انصاری، تهران، جامی،۱۳۷۹،

ساختار اجتماعی و سیاسی نخستین حکومت اسلامی در مدینه، ص ۱۳۰۹۵؛

خورشید نبوت، صفی الدین مبارک فوری، محمدعلی لسانی فشارکی، تهران، احسان،۱۳۸۱ ،

فقه سیاسی و حقوق تعهدات بین المللی و دیپلماسی اسلام، عمید زنجانی، تهران، سمت،۱۳۷۹ ،