حساسیت های خطرناک

فردی به دلیل سردرد و تهوع نزد پزشک می رود پزشک برای بیمار داروی ضدتهوع و مسکن تجویز می کند چند دقیقه بعد بیمار دچار حالت قرمزی و خارش پوست می شود و تپش قلب می گیرد پزشک بر بالین بیمار حاضر می شود و پس از اقدامات اولیه با ۱۱۵ تماس می گیرد

فردی به دلیل سردرد و تهوع نزد پزشک می‌رود. پزشک برای بیمار داروی ضدتهوع و مسکن تجویز می‌کند. چند دقیقه بعد بیمار دچار حالت قرمزی و خارش پوست می‌شود و تپش قلب می‌گیرد. پزشک بر بالین بیمار حاضر می‌شود و پس از اقدامات اولیه با ۱۱۵ تماس می‌گیرد. متاسفانه جوان چند‌‌لحظه بعد فوت می‌کند.

بیمار دیگری به دلیل خارش شدید پوست و خاراندن آن، بدنش بشدت ملتهب و زخم شده بود و از نظر علائم حیاتی (فشار خون، نبض، تنفس) کاملا طبیعی به نظر می‌آمد. تنها نکته مشکوک، شدت خارش بود. هنوز چند دقیقه‌ای از مراجعه نگذشته بود که تنفس بیمار مختل شد. از این رو بلافاصله اقدامات اولیه و درمان آغاز شد و در کمتر از نیم ساعت بیمار حالش کاملا بهبود یافت.

این نوع وقایع را بیشتر در تزریق داروها شاهد هستیم و سردسته آنها پنی‌سیلین است، اما حقیقت این است که واکنش‌های حساسیتی از طریق تماس ماده با بدن صورت می‌گیرد، مثلا می‌تواند از راه خوراکی، تزریقی و حتی استنشاقی باشد.

در واکنش حساسیت‌پذیری که سراسر بدن را فرامی‌گیرد، علائم قرمزی، کهیر، خارش، افت فشار خون و علائم تنفسی متغیر هستند. در این واکنش به محض تماس بدن با ماده حساسیت‌زا، برخی مواد در خون آزاد می‌شود که باعث بروز این علائم می‌شوند. آنافیلاکسی به شدیدترین واکنش‌های حساسیتی گفته می‌شود که خود را با افت فشار خون و حالت خفگی نشان می‌دهد؛ اما باید این را به خاطر سپرد که موارد حساسیتی خفیف می‌توانند به واکنش‌های شدید و حتی مرگ منجر شوند.

سن، جنسیت، شغل، نژاد و موقعیت جغرافیایی تاثیری در میزان بروز واکنش‌های حساسیتی ندارد؛ اما بیمارانی که تجربه آنافیلاکسی دارند یا افرادی که قبلا با دارو دچار چنین واکنشی شده‌اند و همچنین افراد آسمی که بیماریشان بخوبی کنترل نشده است در معرض بروز آنافیلاکسی هستند. امکان بروز مجدد واکنش‌های شدید در تماس با یک ماده شناخته‌شده صد درصد نیست، مثلا برای پنی‌سیلین ۱۰ تا ۲۰ درصد و برای نیش حشرات ۴۰ تا ۶۰ درصد عنوان می‌شود. شایع‌ترین علل بروز واکنش‌های حساسیت‌پذیری شدید را می‌توان در آنتی‌بیوتیک‌ها، حشرات و غذاها دید. آنتی‌بیوتیک‌ها مثل پنی‌سیلین، کوتریموکسازول، آسپیرین و داروهای مسکنی همچون پروفن، دیکلوفناک، مفنامیک اسید، ایندومتاسین و پیروکسیکام هستند. غذاها از علل شایع بروز این واکنش‌ها در کودکان است. غذاهای حساسیت‌زا شامل صدف، تخم‌مرغ، گندم و شیر می‌شود. لاتکس که در ساخت دستکش‌های پزشکی به کار می‌رود از دیگر علل بروز آنافیلاکسی است.

● علائم و نشانه‌ها

بیماری که دچار حساسیت شده ابتدا دچار قرمزی، خارش پوست و کهیر می‌شود. سپس احساس اضطراب، سبکی سر، گرفتگی گلو، کم آوردن نفس و سنگینی در قفسه سینه می‌کند. با پیشرفت بیماری، علائمی همچون تنگی نفس، افت هوشیاری و فشار خون بروز می‌کند. گرفتگی گلو و خشونت صدا از علائم هشداردهنده ایجاد ورم در حنجره و خفگی است. بیماران ممکن است علائمی همچون درد شکم، تهوع، استفراغ، اسهال، قرمزی و آبریزش چشم را نیز تجربه کرده باشند.علائم این بیماری ظرف یک ساعت بروز می‌کند و هر‌چه سریع‌تر باشد، شدت بیشتری هم می‌یابد. در واقع نیمی از مرگ‌ومیر ناشی از حساسیت در همان ساعت ابتدایی رخ‌می‌دهد. پس از این‌که علائم ابتدایی بهبود یافتند، چند ساعت بعد ممکن است این علائم دوباره برگردند.

برای چنین تشخیصی باید حداقل ۲ بخش عمده (مثلا پوست و دستگاه گوارش یا دستگاه تنفس یا قلب) از کل سیستم‌های بدن درگیر باشند. زمانی‌که مشخص باشد تماس با چه ماده‌ای باعث بروز حساسیت می‌شود، تشخیص واضح است. اما در مواقعی که تماس با مواد غذایی است، تشخیص علائم به واکنش‌های حساسیتی دشوار است و امکان دارد به‌اشتباه بیماری‌های دیگر برای شخص در نظر گرفته شود. بسیاری از بیماری‌ها چنین علائمی دارند و باید آنها را از واکنش‌های حساسیت‌پذیری جدا کرد، ضمن این‌که فرصت برای مداوای بیماران بسیار کوتاه است و تاخیر می‌تواند نتایج ناگواری بر جا بگذارد. آزمایشگاه نقشی در تشخیص ندارد و با توجه به فرصت کوتاه برای درمان، نمی‌توان از آزمایشگاه کمک گرفت.

● اقدامات اولیه

برای این بیماران سریعا باید به برقراری راه هوایی، دادن اکسیژن، تجویز اپی‌نفرین و تزریق مایع وریدی اقدام کرد. مهم‌ترین اقدام در این میان تجویز اپی‌نفرین است. اپی‌نفرین بسته به شرایط به صورت عضلانی یا وریدی تجویز می‌شود. اگر بیمار در شوک قلبی ـ عروقی قرار دارد، باید با تجویز وریدی درمان شود. در اشکال خفیف‌تر بیماری، دارو عضلانی تجویز می‌گردد. برای جبران افت فشار خون باید از مایع وریدی همزمان با اپی‌نفرین بهره برد. همچنین با بروز اولین نشانه‌ها مبنی بر مسدود بودن راه هوایی، لوله‌گذاری درون مجاری تنفسی انجام شود. تاخیر در لوله‌گذاری ممکن است با تورم بیشتر مجاری تنفسی همراه باشد. ماده حساسیت‌زا را باید از بیمار دور کرد (همچون شستن پوست یا گذاشتن ماسک برای کاهش تماس با ماده حساسیت‌زای موجود در هوا یا در آوردن نیش زنبور). البته برای مواد غذایی شستشوی معده کاربرد ندارد.علاوه بر داروهای نامبرده، داروهای دیگری هم به کار می‌رود که عمدتا برای پیشگیری از عوارض ناشی از حمله یا جلوگیری از بروز مجدد حمله مفید هستند. به عنوان نمونه می‌توان از داروهایی همچون دگزامتازون و پردنیزولون نام برد.

▪ توصیه‌ها

ـ واکنش‌های حساسیتی اغلب در تماس اولیه با ماده ایجاد می‌شود و در تماس‌های بعدی علائم بروز می‌کند؛ به همین منظور برای بسیاری از موارد اطلاعی از تماس اولیه نیست. بنابراین برای تجویز هر دارویی احتمال بروز این عارضه را در نظر بگیرید و در مکان مناسبی که امکانات لازم برای احیا و درمان بیمار وجود دارد، اقدام به تجویز دارو کنید.

ـ قبل از تجویز بسیاری از داروها، به تست آنها اقدام کنید. بروز واکنش دال بر عدم استفاده از داروست؛ اما عدم بروز واکنش در این مرحله به معنی رد حساسیت‌پذیری نیست.

ـ با وجود حتمی نبودن بروز واکنش در نوبت دوم برخورد، با توجه به خطرات جدی، نباید در بیماران با سابقه واکنش اقدام به تجویز کرد. اگر الزام به مصرف داروست، باید توسط پزشک حساسیت‌زدایی انجام شود.

دکتر بهروز هاشمی