زیبایی شناسی و تاریخ

اثر هنری حاضر در فکر نیست, بل حاضر در حس است بیان مستقیم حقیقت نیست, بلکه کنایه یی از حقیقت است و به این دلیل است که تجزیه و تحلیل عمدی اثر هنری به خودی خود نمی تواند لذتی به ما دهد که ما از اثر هنری دریافت می کنیم

اثر هنری حاضر در فکر نیست، بل حاضر در حس است؛ بیان مستقیم حقیقت نیست، بلکه کنایه یی از حقیقت است و به این دلیل است که تجزیه و تحلیل عمدی اثر هنری به خودی خود نمی تواند لذتی به ما دهد که ما از اثر هنری دریافت می کنیم. چنین لذتی را ما به طور مستقیم از اثر هنری من حیث المجموع دریافت می کنیم. اثر هنری همیشه ما را به شگفت درمی آورد، پیش از آنکه ما از حضورش آگاه شویم کار خود را می کند. (هربرت رید، معنی هنر، ۱۳۵۱) زیبایی شناسی و رویکرد تاریخ هنری دو عرصه جدا از هم به شمار می روند و برای درک هنر راه های متفاوتی را در پیش می گیرند. در زیبایی شناسی ما در جست وجوی مفاهیم «زیبایی» و «والایی» هستیم در حالی که در رویکرد تاریخ هنری همان ایده ها را در شرایط تاریخی و با نظر به آثار هنری بررسی می کنیم ولی در هر دو این رهیافت ها بحث بر سر ارائه تعریفی برای زیبایی شناسی است. «تاریخ هنر در برابر زیبایی شناسی» عنوان کتاب جدیدی از جیمز الکینز است، که این جهت گیری ها را تبیین می کند و با بیان تفاوت های این دو جریان عمده اندیشمندان پیرو هر یک را به مباحثه فرا می خواند یعنی مباحثه میان کسانی که زیبایی شناسی را مستقل از هنر می دانند و گروهی که آن را محدود به اثر هنری می یابند. دسته اول نظریه پردازانی هستند که ادعا می کنند برخورد زیباشناسانه با اثر هنری واکنشی بی واسطه ایجاد می کند که تنها با تامل صرف قابل بهبود است و نه از طریق نظریه هنر یا تاریخ هنر یا عمل هنری.

گروه دوم نظریه و عمل داوری زیبایی شناسانه را درهم تنیده با اثر هنری می پندارد. کتاب مبانی فلسفه هنر شپرد که به فارسی هم برگردانده شده است، در این دسته جای می گیرد زیرا اساس آن سیر تحولات تاریخی هنر است و در این وادی نمونه های فراوانی از آثار ادبی و هنری را مطرح می کند. از قرن هجدهم و با آغاز مدرنیته همه فیلسوفان برای یافتن این غایات تلاش کرده اند. برای مثال کانت بحثی پیرامون داوری طرح کرد. به عقیده او زیبایی شناسی تجربه شیء محسوس- طبیعی یا مصنوعی- است که در قالب یک رویداد منحصر به فرد تقلیل ناپذیر و جدای از هر هدف و کارکرد و بی ارتباط با تاریخ هنر واقع می شود و در نتیجه هر چیزی اثر هنری نیست و هر اثر هنری زیبایی شناسیک نیست. از این منظر زیبایی شناسی امری مفهومی است. کانت با برداشت علم گونه بومگارتن از زیبایی شناسی مخالف بود و تنها داوری را در حوزه زیبایی روا می دانست. نیچه، هنر و زیبایی شناسی را بسی حقیقی تر از حقیقت تجربی دانست، و در این اثنا گوته اصولاً با تفکیک هنرهای زیبا مخالف بود و از استدلال ها و فریبکاری غرض ورزانه یی سخن گفت که «موجب رهبرد افراد به این پنداشت می شود که می توان برخی فعالیت ها و لذت های آدمی را تحت عنوان هنرها یا هنرهای زیبا طبقه بندی کرد.» (اسوالد هنفلینگ، چیستی هنر، ۱۳۸۴) حتی اندیشمندان درباره ارتباط حتمی هنر و زیبایی تردیدهایی داشته اند (هربرت رید، معنی هنر، ۱۳۵۱ و بهمن بازرگانی، ماتریس زیبایی، ۱۳۸۱) و رید در جایی هنر را در زمانه خود امری غیر زیبا می داند. در نقطه دیگری برنشتاین قرار دارد.

به گفته او نظریه های هنر که به ساختار تاریخ هنر مربوط می شوند، سعی در بررسی تاریخی هنر دارند و آثار هنری را غیرزیبایی شناختی می بینند. به قول دانتو آثار هنری پس از دهه ۱۹۶۰ ملاحظه زیبایی شناسانه نداشته اند و در این فضا بود که پندارهای ضدزیبایی شناسانه و ازخودبیگانگی زیبایی شناسی وارد عرصه شدند و ایده های تجربه زیبایی شناسانه بدون غایت و فراتر از تاریخ را به چالش کشیدند. در این طیف کتاب احمدی چنان که نویسنده در مقدمه نیز بیان کرده است، در موضعی قرار می گیرد که بررسی زیبایی شناسانه را بیشتر مد نظر خود قرار دهد تا اندیشه های متفکران در حوزه زیبایی شناسی را بازشناساند. از میان کتاب های نسبتاً جدید که با رویکرد احمدی مشابهت دارند، به کتاب Beys Gaut که جنگ راتلج درباره زیبایی شناسی است، اشاره می کنم. البته این کتاب نویسندگان بسیاری دارد و در قالب مجموعه مقالات است و از این نظر با کتاب حقیقت و زیبایی که گفتاری است، تفاوت دارد به خصوص از لحاظ فرمی و ارجاعات به منابع که در حقیقت و زیبایی بسیار کمیاب هستند. بخش اول آن کتاب همه مباحث «حقیقت و زیبایی» را پوشش می دهد. اما فصول بعدی به مفاهیم فلسفه هنر از قبیل تعریف هنر، سلیقه، ارزش هنری، روایت و تفسیر و نیز هنرهای منفرد یعنی ادبیات و فیلم و موسیقی می پردازد. بدین سان با اینکه عنوان اصلی آن زیبایی شناسی است اما از هنر نیز دور نمانده است. همانند کتاب پیتر کیوی «راهنمای زیبایی شناسی بلک ول» که به فلسفه ادبیات، سینما و هنرهای دیگر پرداخته است. «حقیقت و زیبایی» مجموعه درس گفتارهای بابک احمدی در بهار و تابستان ۱۳۷۳، در انجمن حکمت و فلسفه است. بنیان روش شناسانه آن به گفته نویسنده، هرمنوتیک مدرن است. آنچه این کتاب را متمایز می کند، نپرداختن به صرف سیر تاریخی قضایا و داشتن نگاهی امروزی است که جابه جا خواننده را از روزگاران گذشته به عصر حاضر می آورد.

دیدگاه های مشابه معاصر را طرح، و ارتباطاتی در این تاریخ سترگ اندیشه فراهم می آورد؛ ارتباطاتی که افق هایی نو را می گشاید و راه را برای تاویل های جدید از آنچه بسی پیشتر گفته شده، هموار می سازد. نویسنده هدف کار خود را کشف افق زیبایی شناسی امروز برمی شمارد و این رشته درس ها را تبارشناسی زیبایی شناسی امروزی می خواند. کتاب از دوران افلاطون آغاز می شود و با نگاهی امروزی اندیشه های گوناگون را می کاود، تا به شالوده شکنان می رسد و در پایان با اختصاص فصلی به هایدگر پایان می پذیرد. کتاب احمدی با عنوان درس های فلسفه هنر راه خود را از روش تاریخ هنری به معنایی که پیشتر گفتیم یعنی بررسی ایده ها در قالب آثار هنری جدا می کند و از پیش بردن کتاب در سیر تاریخی و بیان نمونه های هنری دور می شود.

کتاب بر مبنای دیاگرام ارتباطی یاکوبسن شکل گرفته است اما برای پوشش این دیاگرام ارتباطی از حوزه فلسفه هنر فراتر می رود جایی به روانشناسی هنر و جای دیگری به جامعه شناسی هنر می رسد. ولی با این حال تنها سهم کوچکی از کتاب به بررسی مفاهیم بنیادین زیبایی شناسی تخصیص یافته است و از فلسفه هنرها چیز زیادی گفته نمی شود با این حال جایی را به فلسفه هنرها اختصاص نمی دهد. در واقع کتاب هم فراتر از فلسفه هنر است و هم بحث های بنیادینی در فلسفه هنر را به طور گذرا رد کرده است. با این حال این اثر در کل، آرای بیشتر اندیشمندان برجسته درباره هنر و زیبایی شناسی را دربردارد.

زهرا قیاسی

مترجم