آلودگی و محیط زیست

بدون شك, افزایش جمعیت مستلزم تولید مواد غذایی بیش تر و بهره برداری فزون تر از زمین, تامین مسكن, آموزش, بهداشت, اشتغال, راه های ارتباطی و دیگر خدمات بنیادی است كه هر یك از آن ها به نوبهء خود به بهره برداری بیش تر از منابع طبیعی كه محدود, پایان پذیر و غیرقابل جایگزینی هستند منجر می شود

بحران محیط‌زیست بر تمامی ابعاد زندگی بشر اعم از ابعاد اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و به خصوص اقتصادی و در روابط و كنش‌های میان افراد، در سطح خرد و كلان تاثیرگذار است. بحران‌هایی نظیر بحران فقر، نابرابری، بیكاری، آسیب‌ها و انحرافات اجتماعی، بحران اعتیاد، طلاق و مهاجرت همگی از مسایلی هستند كه به طور مستقیم و غیرمستقیم با بحران محیط‌زیست در ارتباطند و از آن‌تاثیر می‌پذیرند، چرا كه محیط‌زیست چیزی نیست، جز اجزا و محیطی كه پیرامون ما وجود دارد و محیط پیرامون ما چیزی نیست جز عوامل فیزیكی، اجتماعی، بیولوژیكی، روانی، فرهنگی، اقتصادی، سیاسی و زیبایی‌شناختی. بنابراین مطالعهء آن، نه‌تنها به دلیل نقش مهمی كه در سلامتی و حیات افراد جامعه در ذیل حق حیات شهروندان دارد، ضروری است، بلكه به دلیل ارتباطی كه با دیگر معضلات اجتماعی به عنوان حقوق اجتماعی شهروندان دارد نیز حایز اهمیت و بررسی است، اما ابعاد و پیامدهای آن،‌آنچنان گسترده است كه در این مقال فرصت پرداختن به همهء آن‌ها نیست. به این دلیل مهم‌ترین و جدی‌ترین ابعاد آن در حال حاضر مورد بررسی قرار می‌گیرد.

تخریب جنگل‌ها، خشكسالی، سیل، گسترش بیابان‌ها، نابودی تالاب‌ها، كاهش سطح زمین‌های زیر كشت، گرم شدن زمین و ایجاد پدیدهء گلخانه‌ای، كاهش ضخامت لایهء ازن، آلودگی هوا،‌فرسایش و آلودگی خاك، آلودگی آب‌ها، آلودگی صوتی، افزایش جمعیت، كمبود آب و كمبود مواد غذایی همگی از مهم‌ترین مسایل و چالش‌های زیست‌محیطی جهان از نیمهء‌ دوم قرن بیستم تاكنون بوده است كه خطر فزایندهء آن مردم كشورهای در حال توسعه را بیش‌تر از نقاط دیگر تهدید می‌كند. زیرا در كشورهای صنعتی اگرچه رشد بی‌‌حد و حصر صنعت، زیان‌های غیرقابل جبرانی را به محیط‌زیست وارد كرده است، ولی به دلیل فن‌آوری پیشرفته‌ای كه دارند بسیار آسان‌تر می‌توانند از طریق دستاوردهای صنعتی خود در جهت حفاظت از محیط‌زیست اقدام كنند، ولی كشورهایی مثل ایران نه‌تنها در معرض خطر رشد بی‌رویهء جمعیت قرار دارند كه خود تنگناهای بزرگی در برابر توسعهء این كشورها ایجاد می‌كند، بلكه نبود صنعت و فن‌آوری پیشرفته و رشد نابسامان شهرنشینی آن‌ها را از مقابلهء جدی و همه‌جانبه با معضلات زیست‌محیطی باز داشته است.

بدون شك، افزایش جمعیت مستلزم تولید مواد غذایی بیش‌تر و بهره‌برداری فزون‌تر از زمین، تامین مسكن، آموزش، بهداشت، اشتغال،‌راه‌های ارتباطی و دیگر خدمات بنیادی است كه هر یك از آن‌ها به نوبهء‌خود به بهره‌برداری بیش‌تر از منابع طبیعی - كه محدود، پایان‌پذیر و غیرقابل جایگزینی هستند - منجر می‌شود. عامل دیگر تخریب محیط‌زیست، رشد بی‌حد و حصر شهرنشینی است. زیرا شهرنشینی بر كیفیت آب و هوا، محل سكونت، آلودگی صوتی، مصرف انرژی، ارتباطات و وضعیت منابع طبیعی، دفع زباله، فاضلاب و بهداشت تاثیر مخربی دارد.

یكی دیگر از عوامل موثر بر تخریب محیط‌زیست افزایش فعالیت‌های صنعتی بدون ملاحظات زیست‌محیطی است. توسعهء صنایع و ایجاد پساب‌های صنعتی، مواد زاید جامد، آلاینده‌های میكروبی و شیمیایی بر آلودگی‌های كرهء زمین افزوده است به طوری كه اطلاعات و آمار نشان می‌دهد طی سالیان اخیر درجهء‌حرارت هوای سطح زمین در ایران نیز ۲۵/۰ تا ۵/۰ درجهء سانتی‌گراد گرم‌تر شده است یا این‌كه افزایش مصرف كودهای شیمیایی در ایران و همچنین آبیاری مزارع كشاورزی توسط پساب‌های كارخانجات صنعتی باعث آلودگی محصولات كشاورزی شده است.

علاوه بر این جاده‌سازی، ویلاسازی، چرای بی‌رویهء دام، آتش‌سوزی، بهره‌برداری بی‌رویه و ناصحیح قانونی و غیرقانونی از جنگل‌ها برای مقاصد تجاری و عدم نظارت كافی دولت بر این فعالیت‌ها از مهم‌ترین علل تخریب جنگل‌ها و عاری كردن سطح زمین از درختان است. درختانی كه تخریب آن‌ها منجر به وقوع سیل، گسترش بیابان‌ها، كمبود آب، خشكسالی، تخریب اراضی و فرسایش خاك می‌شود، اما تعداد آن‌ها همچنان در حال كاهش است.

این در حالی است كه محیط‌زیست سالم، تضمین‌كنندهء سلامت افراد جامعه یا همان سرمایه‌های اجتماعی است كه در این میان آلودگی هوا بیش از مسایل دیگر تهدیدكننده است. هر انسان در طول حیات خود میلیون‌ها فوت مكعب هوا را تنفس می‌كند و حاد بودن عفونت‌های مجاری تنفسی، توجه محققان را به بحران آلودگی هوا معطوف كرده است. زیرا هوا به عنوان یكی از سه راه اصلی (آب، هوا و غذا) ورود آلاینده‌های شیمیایی و عوامل بیماری‌زا به داخل بدن است. از طرفی از آن‌جا كه یكی از عناصر حیاتی و ضروری زندگی بشر نیز هست، پرداختن به آن، به عنوان یكی از مسایل شهروندی اهمیتی دو چندان پیدا می‌كند.

از میان آلاینده‌های هوا كه در واقع به عنوان شاخص آلودگی شناخته شده‌اند، مونوكسیدكربن، هیدروكربن‌ها، اكسیدهای ازت، اكسیدهای سولفورو، سرب، ازن و ذرات معلق شیمیایی و بیولوژیكی بیش‌تر حایز اهمیت هستند. زیرا با ورود به دستگاه گردش خون از طریق ریه‌ها، مشكلات زیادی را برای افراد به وجود می‌آورند. به عنوان مثال CO از جمله آلاینده‌های شیمیایی هواست كه بی‌رنگ، بی‌بو و بی‌مزه بوده و حتی سوزش چشم هم نمی‌دهد و وقتی در مكانی حضور داشته باشد، به راحتی قابل تشخیص نیست. CO در زمستان‌ها بیش‌تر مشكل ایجاد می‌كند و غالباً ناشی از سوخت ناقص سوخت‌های آلی است. به طوری كه در آمریكا سالانه ۵۰۰ مورد مرگ و میر ناشی از مسمومیت با گاز CO گزارش شده است. مطالعات انجام شده در تهران نشان می‌دهد، عامل اصلی آلودگی هوا، متوجه بیش از ۵/۱ میلیون وسایل نقلیهء عمومی است كه روزانه ۵/۸ میلیون تن بنزین و گازوییل را به صورت ناقص می‌سوزانند. از طرفی تغییرات شرایط محیطی از قبیل رطوبت، دما و پایداری هوا، پدیدهء وارونگی، تابش نور خورشید، میزان بارندگی و ریزش‌های جوی، روزهای هفته و فصول سال نیز، منجر به ایجاد شرایط بحرانی و تهدیدكنندهء سلامتی می‌شوند. به طوری كه میزان بروز سرطان ریه و عفونت‌های تنفسی ۳۲/۲ برابر و بیماری‌های قلبی و عروقی دو برابر روستاهاست.

یعنی در محیط شهرها آلاینده‌ها بیش‌تر و تهدیدكننده‌ترند. از دیگر اثرهای آلودگی، كاهش دید در شهرهای بزرگ به علت حضور ذرات معلق بسیار ریز در هواست كه به همراه خود تركیبات سولفوره و... هم دارند و بالقوه خطرناك هستند. این كاهش دید، در واقع با پنهان كردن چشم‌اندازها، كیفیت زندگی را تحت تاثیر قرار می‌دهند تا جایی كه بین افزایش غلظت ۲NO (ان. او) در هوا و افزایش پذیرش سالمندان و نیز بین افزایش۲SO (اس. او) در هوا و افزایش پذیرش كودكان در بیمارستان‌ها، ارتباط معنی‌داری وجود دارد. البته در این میان عوامل محیطی نیز موثرند. به عنوان مثال، انجام فعالیت‌های مدام در سطح شهر، به خصوص تهران مركزی، در هر یك از روزهای هفته متفاوت است. در نتیجه به همان نسبت كه فعالیت‌ها و ترددها گسترده‌تر می‌شوند، بر شدت آلودگی هوا نیز افزوده می‌شود. به همین دلیل نشان داده شده كه غلظت آلودگی میكروبی هوا در روزهای شنبه و پنجشنبه در بیش‌ترین حد است و با سایر روزها اختلاف معنی‌داری را نشان می‌دهد. كیفیت هوا در این دو روز برای سالمندان و كودكان خطرناك‌تر است و سلامتی آن‌ها را كه دارای زمینهء‌مستعدتر و آسیب‌پذیری بیش‌تری هستند، به راحتی تهدید می‌كند. در نهایت برای غلبه بر مشكلات ناشی از آلودگی و تخریب محیط‌زیست راهكارهای زیر پیشنهاد می‌شود:

▪ ایجاد و گسترش فضای سبز مناسب با توجه به وسعت شهر، تعداد جمعیت و شرایط زیست‌محیطی محل.

▪ كاربرد روش‌ها و سیستم‌های صحیح جمع‌آوری و بازیافت زباله و فاضلاب‌های شهری.

▪ ایجاد و توسعهء مراكز فرهنگی و تفریحی و دادن آموزش‌های لازم به منظور حفظ محیط‌زیست.

▪ انتخاب الگوی استفاده از انرژی پاك (الكتریسیته و گاز.)

▪ استقرار بجا و مناسب فعالیت‌های تولیدی و صنعتی با رعایت مسایل زیست‌محیطی به ویژه در زمینهء كنترل انواع آلودگی‌ها و تدوین قوانین الزام‌آور به منظور ارزیابی اثرات زیست‌محیطی طرح‌های صنعتی، سیاست احداث پارك‌های صنعتی و سازمان‌دهی مناطق صنعتی در حاشیهء شهرها.

▪ اتخاذ رویكردی اكوسیستمی به توسعهء شهری به ویژه در برنامه‌ریزی شهری در ابعاد مختلف حمل و نقل، مسكن، ارتباطات، شبكه‌های فاضلاب و مراكز فعالیت‌های اقتصادی.

▪ ایجاد و توسعهء مراكز فرهنگی و تفریحی و گسترش آگاهی و اطلاعات شهروندان از خطرات زیست‌محیطی توسط آموزش‌های مختلف (میدان‌های ورزشی و ورزشگاه‌ها محیط مساعدی برای انتقال پیام‌های تربیتی و آموزشی هستند. همچنین پوسترها و تابلوهای عمومی در معابر و نقاط پررفت و آمد) و تبلیغات رسانه‌های جمعی به خصوص تلویزیون از طریق پخش فیلم‌های مستند، سریال و حتی فیلم‌های سینمایی از پیامدهای منفی تخریب محیط‌زیست. زیرا زنان بیش‌ترین مصرف‌كنندهء آلاینده‌ها در داخل منازل هستند یا كشاورزانی كه آگاهی كافی از مصرف صحیح سموم كشاورزی در روستاها ندارند، با آگاهی یافتن می‌توانند از منابع آلاینده محیط‌زیست بكاهند.

▪ گسترش سیستم حمل و نقل عمومی و ترغیب مردم به عدم استفاده از خودروهای شخصی.

مریم رحیمی سجاسی

منابع:

۱- آلودگی هوا و اثرات آن بر سالمندان، حسین معصوم‌بیگی، ۱۷۹۹۱۸۶، مجموعه مقالات سالمندی، ج ۳، تهران ۱۳۷۸.

۲- مقدمه‌ای بر آسیب‌شناسی مسایل اجتماعی در ایران، الهام میری آشتیانی، ۱۳۸۲، تهران: فرهنگ گفتمان.