حفاری های باستان شناسی در غربال بیزِ مهریز

در بخش غربی بنا حیاطی مدور هست که پیرامون آن دیواری ضخیم با سطحی سنگی در بیرون کشیده شده است در بخش های غربی و جنوبی این بنا ایوانی پهن هست که برای استراحت استفاده می شده اما اکنون تنها بخش های زیرین دیوارها موجود است

ناحیه باستانی غربال‌بیز در حدود ۴۰ کیلومتری جنوب یزد و غرب شهر کوچک مهریز بر تپه‌های کوه مثقال در کوهستان شیرکوه واقع است. این ناحیه نام خود را از چشمه‌ای در بخش شمالی خود گرفته است که آب آن از سوراخ‌های بسیار در تپه‌های غربی جریان می‌یابد و در قسمتی جمع می‌شود که افراد محلی به آن دریاچه می‌گویند.

چشمه غربال‌بیز که یکی از دو چشمه اصلی استان یزد است، شرایط محیطی مناسب برای زندگی انسان، و طبیعت زیبای این ناحیه از جمله مهم‌ترین عوامل شکل‌گیری حوزه‌ای فرهنگی در این بخش از کشور ایران از زمان باستان تا کنون بوده است.

حفاری‌های باستان‌شناسی در بقایای بنایی باستانی در جنوب غربال‌بیز در سال ۲۰۰۰ آغاز شده و به مدت ۷۵ روز در سال ادامه یافته است. در سال جاری علاوه بر حفاری در بقایای این بنا در بخش‌های مختلفی از ناحیه نیز گمانه‌زنی‌هایی برای رسیدن به اطلاعات بیشتر انجام شده و خش‌هایی از گورستان غربال‌بیز در شمال این ناحیه نیز حفاری شده است. حفاری سه سال گذشته در بقایای بنای مذکور که در جنوب ناحیه واقع است به کشف قدیمی‌ترین بقایای باستانی در استان یزد منجر شده است. بنا بر شواهدی که تاکنون جمع‌آوری شده است، این بنا در زمینی به شکل ذوزنقه و به مساحت ۲۲۰۰ متر مربع ساخته شده است. عمده مصالح به کار رفته در این بنا خشت خام بوده و در قسمت‌هایی از آن از سنگ نیز برای استحکام بیشتر بنا استفاده شده است. به رغم آسیب‌های فراوانی که در اثر فرسایش طبیعی و همین طور عوامل انسانی به این بنا وارد شده است، گروه باستان‌شناسی غربال‌بیز توانسته است طرح آخرین مراحل کاربرد این بنا را مشخص کند. بخش اصلی بنا در جنوب آن واقع است و شامل دو ایوان، دو راهرو در طرفین، و اتاقی کوچک در عقب است و با حصاری ضخیم محصور شده بوده که سطح بیرونی آن از سنگ بوده است. در حفاری‌های بخش جنوبی یک راهرو و یک دیوار ضخیم هم در طول بخش شرقی کشف شده است. در نیمه شمالی بنا، یک حیاط مرکزی با سه ایوان و یک سکو از خشت خام مشخص شده است. همچنین در مدخل حیاط حوضی کوچک و مربع‌شکل با سکویی در میان آن قرار دارد، و همین طور حوضی مستطیلی که احتمالاً برای مراسم‌های ویژه استفاده می‌شده است.

در بخش غربی بنا حیاطی مدور هست که پیرامون آن دیواری ضخیم با سطحی سنگی در بیرون کشیده شده است. در بخش‌های غربی و جنوبی این بنا ایوانی پهن هست که برای استراحت استفاده می‌شده اما اکنون تنها بخش‌های زیرین دیوارها موجود است.

این بنا همچنین دو ورودی یکی در شمال‌شرقی و دیگری در شمال‌غربی داشته است. ورودی شمال‌شرقی که از ظاهر چنین برمی‌آید که بیشتر جنبه رسمی داشته است تا آخرین مراحل استفاده از بنا کاربرد داشته است. ورودی غربی که احتمالاً به افراد عادی اختصاص داشته است ظاهراً در آخرین مراحل استفاده از بنا عمداً مسدود شده است.

در حین حفاری پس از خالی کردن بخش‌های پرشده مشخص شد اتاق کوچکی به شکل نیم‌دایره در کنار ورودی غربی وجود داشته است که با توجه به دریچه کوچک آن می‌توان گفت برای کنترل ورود و خروج به خانه استفاده می‌شده است. راهروی ورودی غربی و اتاقک متصل به آن بعداً با خشت خام و ساروج پر شده‌اند. در نزدیکی ورودی شمال‌شرقی نیز اتاق دیگری هست که به بخش‌های شمالی و جنوبی باز می‌شده و برای کنترل رفت‌وآمد کاربرد داشته است. این اتاق نیز مانند ورودی شمال‌غربی و اتاق متصل به آن عمداض در مراحل پایانی استفاده از بنا پر شده‌اند. پر کردن این فضاها می‌تواند دو دلیل عمده داشته باشد: یکی فرسایش و دیگری تغییر در کاربرد بنا.

طبق شواهد باستان‌شناسی جمع‌آوری شده، بنای باستانی غربال‌بیز قدیمی‌ترین اثر باستانی استان یزد و تنها بقایای باستانی شناخته‌شده مربوط به دوره اشکانی در مرکز ایران است. در این سازه، قدیمی‌ترین نمونه‌های سه عنصر مهم از معماری ایرانی برای اولین بار مشاهده شده است که عبارت‌اند از خندق و درگاهی و نقشه مدور.

گروه باستان‌‌شناسی غربال‌بیز همچنین از آغاز فصل حفاری ۳۵ گور را در بخشی به مساحت ۲۰۰ متر مربع شناسایی کرده است. طرفین این گورها شامل چهار لایه سنگ است و اجساد در حالت جنینی و به طوری که صورت آنها رو به شرق بوده است در آنها قرار می‌گرفته‌اند. در برخی از این گورها دو جسد قرار داده شده است. همچنین وجود ظروف سفالی و سنگی و زینت‌آلات کوچک در این گورها نشانه اعتقاد افراد ساکن در این ناحیه به زندگی پس از مرگ است.

با توجه به نقشه بنای غربال‌بیز که عناصر معماری دوره اشکانی را دارد، اختار و نوع سفال‌های مکشوفه، شکل دفن اجساد، و طرز قرار گرفتن اشیا در گورها همه تأییدی بر این نکته است که این بقایا به دوره اشکانی بازمی‌گردند.

آذرمیدخت اسفندیاری