نزول تدریجی قرآن چه موقع آغاز شد

درباره نازل شدن قرآن باید گفت که در بعضی از آیات از آن تعبیر به انزال و در بعضی تعبیر به تنزیل شده است, و از پاره ای از متون لغت استفاده می شود که تنزیل معمولا در جایی گفته می شود که چیزی تدریجا نازل گردد, ولی انزال مفهوم وسیع تری دارد که نزول دفعی را نیز شامل می گردد این تفاوت تعبیر که در آیات قرآن آمده می تواند اشاره به دو نزول فوق باشد

درباره نازل شدن قرآن باید گفت که در بعضی از آیات از آن تعبیر به انزال و در بعضی تعبیر به تنزیل شده است، و از پاره ای از متون لغت استفاده می‌‏شود که تنزیل معمولا در جایی گفته می‌‏شود که چیزی تدریجا نازل گردد، ولی انزال مفهوم وسیع‌تری دارد که نزول دفعی را نیز شامل می‌‏گردد. این تفاوت تعبیر که در آیات قرآن آمده می‌‏تواند اشاره به دو نزول فوق باشد.

● زمان نزول قرآن

درباره نزول دفعی قرآن همین قدر می‌‏دانیم که در شب قدر بوده است و از آنجا که قرآن می‌فرماید: ماه رمضان ماهی است که قرآن در آن نازل شده، پس شب قدر هم در ماه رمضان می‌‏باشد. و اما اینکه شب قدر کدام شب از شب‌های ماه رمضان می‌‏باشد، دقیقاً معلوم نیست و اختلافاتی در این زمینه مشاهده می‌شود؛ ولی به نظر می‌‏رسد که در بین احتمالات موجود، این احتمال که شب بیست و سوم، شب قدر باشد، قوی تر است؛ زیرا روایات و قراین زیادی آن را تأیید می‌کنند.در عین حال مشخص نیست که در چه سالی این امر مبارک اتفاق افتاد. اما می‌توان گفت: گرچه شب قدر، شب نزول قرآن در نشئه طبیعت بود، اما شب عروج پیامبر(ص) هم محسوب می‌شد، زیرا قرآن در ام الکتاب، نزد پروردگار است و انسان تا عروج نکند نمی تواند قرآن را در ام الکتاب دریابد. از اینجا می‌توان فهمید که نزول دفعی قرآن در زمان رسیدن پیامبر اکرم(‏ص) به این مرحله از کمال بوده است. بنابراین می‌توان حدس قوی زد که این نزول در همان سال اول رسالت یعنی حدود ۵۶ روز بعد از بعثت بوده است. این عدد با در نظر گرفتن زمان بعثت (۲۷ رجب) و شب قدر (۲۳ رمضان) و با فرض ۳۰ روز بودن ماه‌های رجب و شعبان به دست آمده است.

در خصوص نزول تدریجی قرآن که مقارن بعثت بوده است، به جهت اختلاف موجود در تاریخ دقیق بعثت، نیز اختلاف نظر وجود دارد.نظر مشهور این است که پیامبر عظیم الشأن اسلام در روز دوشنبه ۲۷ رجب مطابق با اول فوریه ۶۱۰ میلادی، به رسالت مبعوث شدند و در این هنگام، پنج آیه اول سوره علق بر آن حضرت نازل گردید. سپس نزول آیات دیگر قرآن به تدریج تا پایان عمر حضرت ادامه داشته و مدت ۲۳ سال به طول انجامیده است. عده ای بر این عقیده ‏اند که زمان بعثت با زمان نزول تدریجی قرآن، به عنوان یک کتاب آسمانی، فرق دارد. در نظر آنان گرچه پنج آیه از سوره علق در هنگام بعثت بر پیامبر(ص) نازل شده، اما آن حضرت مأمور به تبلیغ عمومی نبوده است. او بعد از ۳ سال دعوت مخفیانه، مأمور به دعوت عمومی گردید و از این هنگام بود که قرآن به عنوان کتابی که از آسمان نازل می‌‏شده، به کتابت در آمد و… از این روی اگر چه بعثت در ماه رجب بوده، اما شروع نزول تدریجی قرآن، بعد از ۳ سال، در شب قدر از ماه رمضان بوده است.مؤید این عقیده، روایاتی است که زمان نزول قرآن را مدت ۲۰ سال بیان می‌‏کنند.

● علت نزول تدریجی قرآن

در دوران حیات پیامبر(ص) هرگاه پیش آمدی رخ می‌داد یا مسلمانان با مشکلی رو به رو می‌شدند در ارتباط با آن پیش آمد یا برای رفع آن مشکل یا احیاناً پاسخ به پرسش‌های مطرح شده، مجموعه ای از آیات یا سوره ای نازل می‌شد. این مناسبت ها یا پیش آمدها را اصطلاحاً اسباب نزول یا شأن نزول می‌نامند که دانستن آن ها برای فهم دقیق بسیاری از آیات ضروری است. بنابراین قرآن در طول ۲۳ سال در پیش از هجرت و پس از آن در مناسبت‌های مختلف و پیش آمدهای گوناگون به طور تدریجی نازل شده است. این نزول که گاهی، آیه آیه و گاهی در قالب یک سوره بوده، تا آخرین سال حیات پیامبر(ص) ادامه داشته است. سپس همه آیات گردآوری شده و به صورت مجموعه کتاب «قرآن» درآمده است.این نحوه نزول، از ویژگی‌های قرآن است و آن را از دیگر کتب آسمانی جدا می‌سازد.

زیرا صحف ابراهیم و الواح موسی(ع) یکجا نازل شد و همین امر موجب عیب جویی مشرکان گردید. قرآن می‌فرماید: «کسانی که کفر ورزیده اند گفتند چرا قرآن یکجا بر او نازل نگردیده» و در جواب آنها آمده: «این به خاطر آن است که قلب تو را به وسیله آن استوار گردانیم، (از این رو) آن را به تدریج بر تو خواندیم» و در جای دیگر می‌فرماید: « قرآنی که آیاتش را از هم جدا کردیم تا آن را با درنگ بر مردم بخوانی و آن را به تدریج نازل کردیم».علامه طباطبایی (ره) در تفسیر این آیه به نکات ارزشمندی اشاره داشته و می‌فرماید: آیه با صرف نظر از سیاق آن تمامی معارف قرآنی را شامل می‌شود این معارف در نزد خدا در قالب الفاظ و عبارات بوده که جز به تدریج در فهم بشر نمی‌گنجد، لذا باید به تدریج که خاصیت این عالم است نازل گردد تا مردم به آسانی بتوانند آنرا تعقل کرده و حفظش نمایند و بر این حساب آیه شریفه، همان معنایی را می‌رساند که آیه «إِنَّا جَعَلْناهُ قُرْآناً عَرَبِیًّا لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ وَ إِنَّهُ فی‏ أُمِّ الْکِتابِ لَدَیْنا لَعَلِیٌّ حَکیم‏ » و در مقام بیان آن است. حکمت نزول تدریجی و تفریق قرآن، مقارن شدن علم و عمل به قرآن و تمامیت یافتن استعداد مردم در تلقی آن است. و نزول آیات قرآنی به تدریج و بند بند و سوره سوره و آیه آیه، به خاطر تمامیت یافتن استعداد مردم در تلقی معارف اصلی و اعتقادی و احکام فرعی و عملی آن است و به مقتضای مصالحی است که برای بشر در نظر بوده و آن این است که علم قرآن با عمل به آن مقارن باشد و طبع بشر از گرفتن معارف و احکام آن زده نشود، معارفش را یکی پس از دیگری درک نماید تا به سرنوشت تورات دچار نشود.پس از نزول آیات در زمان ها و در مناسبت‌های مختلف، در قالب سوره ها گردآوری شده و به صورت مجموعه کتاب «قرآن» درآمده است. تعداد آیات هر سوره یک امر توقیفی است و از کوچکترین سوره، (کوثر شامل بر سه آیه) تا بزرگ‌ترین آنها، (بقره شامل بر ۲۸۶ آیه) با دستور خاص پیامبر اکرم(ص) انجام گرفته و هم چنان بدون دخل و تصرف تاکنون باقی است و در این امر سرّی نهفته است که مربوط به اعجاز قرآن و تناسب آیات است.

هر سوره با فرود آمدن «بسم الله الرحمن الرحیم » آغاز می‌شد و آیات به ترتیب نزول در آن ثبت می‌گردید؛ تا موقعی که بسم‌الله دیگری نازل می‌شد و سوره دیگری آغاز می‌گردید. این نظم طبیعی آیات بود. گاهی اتفاق می‌افتاد پیامبر اکرم(ص) با اشاره جبرئیل دستور می‌داد تا آیه ای بر خلاف نظم طبیعی در سوره دیگری قرار داده شود مانند آیه «وَ اتَّقُوا یَوْماً تُرْجَعُونَ فیهِ إِلَی اللَّهِ ثُمَّ تُوَفَّی کُلُّ نَفْسٍ ما کَسَبَتْ وَ هُمْ لا یُظْلَمُونَ» که گفته اند از آخرین آیات نازل شده است، اما پیامبر(ص) دستور فرمودند آن را بین آیات ربا و آیه دین در سوره بقره آیه ۲۸۱ ثبت کنند. بنابر این ثبت آیات در سوره ها چه به نظم طبیعی یا نظم دستوری توقیفی است و با نظارت و دستور خود پیامبر اکرم(ص) انجام گرفته است و باید از آن پیروی نمود و اینگونه نیست که در همه جا با تمام شدن مطلب، آیه پایان یابد. چه بسا در وسط مطلب، آیه تمام می‌شود و ادامه مطلب در آیه بعد می‌آید پس کوتاهی و بلندی هر آیه به مطالب مندرج در آن بستگی ندارد و صرفاً امر توقیفی است این که گذشتگان در اندازه آیات اندکی اختلاف نظر دارند بدین جهت است که پیامبر اکرم(ص) احیاناً در جایی از آیه توقف می‌فرمودند و به تلاوت ادامه نمی‌دادند و گمان می‌رفت که آیه تمام شده است و چه بسا در تلاوت دیگر بدون وقفه ادامه داده اند.

● سال اتمام نزول قرآن

در روایات، سوره‌های متعددی به عنوان آخرین سوره معرفی شده اند از جمله: در بعضی از روایات منقول از اهل بیت(ع) آمده است که آخرین سوره ای که بر پیامبر نازل شد، سوره نصر است. در این سوره بشارت به پیروزی مطلق شریعت داده شده که پایه‌های آن ‏استوار و مستحکم گشته است و گروه گروه مردم آن را پذیرفته اند. با نزول این سوره، صحابه خرسند شدند؛ زیرا پیروزی مطلق ‏اسلام بر کفر و تثبیت و استحکام پایه‌های دین را بشارت می‏داد. ولی عباس عموی‏ پیامبر از نزول این سوره سخت غمناک گردید و گریان شد. پیامبر(ص) به او فرمود: ای عمو چرا گریانی؟ گفت: به گمانم از پایان کار تو خبر می‌‌دهد. پیامبر(ص) ‏فرمود: همان گونه است که گمان برده ‏ای. پیامبر(ص) دو سال پس از آن رحلت فرمودند.در روایات ‏دیگری آمده است که آخرین ‏سوره، سوره برائت است که آیات نخستین آن در سال نهم هجرت نازل شد و پیامبر(ص) امام علی(ع) را فرستاد تا آن را بر جمع مشرکان بخواند. در بسیاری از روایات آمده است: آخرین آیه که بر پیامبر اکرم(ص) نازل شد آیه: وَ اتَّقُوا یَوْماً تُرْجَعُونَ فیهِ إِلَی اللَّهِ ثُمَّ تُوَفَّی کُلُّ نَفْسٍ ما کَسَبَتْ وَ هُمْ لا یُظْلَمُون‏ بود که جبرئیل آن را نازل کرد و گفت: آن را در میانه آیه ربا و آیه دین (پس از آیه شماره ۲۸۰ از سوره بقره قرار دهد و پس از آن پیامبر بیش از ۲۱ روز و بنابر قولی ۷ روز ادامه ‏حیات نداد.

● نزول آخرین آیه قرآن

آری سوره نصر پیش از سوره برائت نازل شده است؛ زیرا سوره نصر در سال فتح‏ مکه (عام الفتح) که سال هشتم هجرت بود، نازل گردیده و سوره برائت پس از فتح. بنابراین، راه جمع میان این روایات بدین گونه است که ‏بگوییم: آخرین سوره کامل سوره نصر است و آخرین سوره به اعتبار آیات نخستین ‏آن، سوره برائت است. اما آیه وَ اتَّقُوا یَوْماً تُرْجَعُونَ فیهِ إِلَی اللَّهِ… طبق روایت ‏ماوردی در منی در سال حجة الوداع نازل گردید. بنابراین، نمی‏‌تواند آخرین آیه‏ باشد؛ زیرا آیه اکمال پس از بازگشت پیامبر(ص) از حجة الوداع در غدیر خم بین راه ‏نازل شده است.

در نتیجه می‌توان گفت که نظریه ابن واضح یعقوبی، صحیح تر است؛ زیرا سوره ‏برائت، پس از فتح مکه، در سال نهم هجرت و سوره مائده در سال دهم هجرت (سال حجة الوداع) نازل شده است. علاوه بر آن، سوره مائده مشتمل بر یکسری ‏احکام است که پایان جنگ و استقرار اسلام را می‌‌رساند. به ویژه آیه ‏«اکمال‏» که از پایان کار رسالت ‏خبر می‌‏دهد و با آخرین آیه در آخرین سوره تناسب دارد. پس صحیح آن است که بگوییم ‏آخرین سوره کاملی که بر پیامبر نازل شد، سوره مبارکه نصر است که در عام الفتح نازل شد، ولی آخرین آیه ای که نازل شد و پایان‏ کار رسالت را خبر می‌‌دهد، آیه اکمال است. گرچه ممکن است ‏به اعتبار آیات الاحکام، آخرین آیه: وَ اتَّقُوا یَوْماً تُرْجَعُونَ فیهِ إِلَی اللَّهِ، باشد که در سوره بقره‏ ضبط و ثبت ‏شده است.با توجه به این مطلب نزول قرآن در سال دهم هجری (حجة‌الوداع) به پایان رسید.