آگوستین مدینه آسمانی و شهر زمینی

کنکاشی در تاملات کلامی و سیاسی آگوستین قدیس

از صاحب‌نظران اندیشه سیاسی در قرون اولیه میلادی در جهان غرب می توان به آگوستین قدیس (‏Saint Augustine‏) اشاره کرد. آگوستین قدیس به سال ۳۰۴ میلادی در شهر تاکاست واقع در بخش آفریقای شمالی به دنیا آمد. هنگام تولد وی، امپراتوری روم قدیم هنوز بر بخش بزرگی از جهان حکمفرما بود. مذهب مسیح در عرض آن سده‌ هایی که از ظهورش می‌گذشت با سرعتی هر چه تمام‌تر در درون مرزهای امپراتوری روم پخش شد.‏

آگوستین در کتاب مشهورش به نام اعترافات، سرگذشت زندگی خود را به رشته تحریر کشیده و از پیشامدها و تجربیاتی که سرانجام باعث گرویدنش به دین مسیح گردید، پرده برداشته است. در سال ۳۹۱ یعنی چهار سال پس از پذیرفتن دین مسیح به رتبه‌ کشیشی نایل گشت و چهار سال بعد از این تاریخ، اسقف شهر هیپو واقع در آفریقای شمالی شد و تا پایان عمرش در همین شهر اقامت گزید.‏

● آثار و نوشته‌ها

آگوستین در سرتاسر زندگانیش به کار تحریر و تألیف اشتغال داشت و مجموعه آثار کتبی وی بسیار قطور و مفصل است. این آثار شامل وعظ‌ها، نامه‌ها، نوشته ‌های متنازع فیه لاهوتی، تفسیرات بر کتاب مقدس، دفاع از مسیحیت و این قبیل مطالب هستند. از کتاب اعترافات که سرگذشت زندگی خود را بیان کرده، بگذریم، کتاب شهر خدا یا مدینه الهی بی گمان بزرگ ترین اثر آگوستین است. او نوشتن این کتاب را در سال ۴۱۳ آغاز کرد و غرضش از تألیف آن دفاع از مسیحیت در مقابل کسانی بود که پیدایش مذهب مسیح را مسئول سقوط روم می‌شمردند.‏

نوشتن کتاب شهر خدا سیزده سال طول کشید. قسمت‌‌های مختلف این کتاب همگی یک جا با هم ظاهر نشد، بلکه سال به سال به صورت‌‌ بخش‌های مجزا، همچنان که این بخش‌ها تالیف و تکمیل می‌شد، انتشار یافت. موضوع کتاب بزودی چنان وسعت یافت که از حدود هدف اصلی مولف فراتر رفت. کتاب شهر خدا، موضوعات زیادی را در بر گرفته است: رستاخیز جسم، زندگی آخرت، وظایف یک بنده مسیحی در روابطش با مقامات کشوری، نیز در این کتاب تفسیری از تاریخ کلیه اعصار گذشته جهان در پرتو آموزه‌ های مسیحیت بیان شده است.‏

‏ آگوستین در کتاب شهر خدا ضمن تعلیم آموزه ‌های زندگی مدنی و مردود شمردن بت ‌پرستی، نشان می‌دهد که سقوط امپراتوری روم ناشی از تقابل مسیحیت با دستگاه در حال زوال امپراتوری روم نبوده است، بلکه زوال اخلاق مدنی و شیوع حرص و آز و دنیا دوستی در بین شهروندان و فرمانروایان امپراتوری موجب سقوط تمدن رومی شده است.

● آراء و نظرات

آگوستین، در آغاز سده پنجم، در نخستین رساله‌ مفصل الهیات سیاسی دوره مسیحی، با عنوان مدینه الهی، به بررسی نسبت میان دو نظم الهی و انسانی و دو مدینه آسمانی و زمینی پرداخت و بر پایه حکمت الهی خود نشان داد که از آغاز آفرینش، نظام دو مدینه در کنار یکدیگر قرار دارند.‏

‏ آگوستین نظم دوگانه مدینه الهی و انسانی را با توجه به جایگاه محبت دوگانه ‌ای که در سرشت انسان به ودیعه گذاشته شده، توضیح می دهد، زیرا انسان با تبعیت از هواهای نفسانی و با پشت کردن به خداوند نظمی ایجاد می کند که همان مدینه زمینی است، در حالی که توجه به خداوند و اعراض از انانیّت راه ورود او به مدینه الهی را هموار می کند. شهر آسمانی جایی است که انسان‌ها تنها برای عظمت خدا و ملکوت او تلاش می کنند و شهر زمینی جایی است که انسان به عنوان خالق بر ارک خداوند تکیه زده است.

به رغم تمایزهایی که میان ملت ‌ها و اقوام از نظر آیین ‌ها و زبان‌ ها وجود دارد، در عالم، دو نظام بیشتر وجود ندارد که در مدینه الهی از آن دو نظام به دو مدینه تعبیر شده است. نخست مدینه کسانی که می خواهند برابر احکام جسم در صلح و آرامش زندگی کنند و دیگر، مدینه افرادی که برابر احکام روح در صلح و آرامش زندگی می‌کنند. مدینه زمینی، مدینه‌ای است که ساکنان آن خدایان دروغینی برای خود می‌آفرینند، در حالی که اهالی مدینه الهی جز به فرمان خداوند حقیقی گردن نمی‌گذارند. دو مدینه الهی و انسانی یا آسمانی و زمینی، مدینه آخرت و دنیا نیستند، بلکه آن هر دو از آغاز آفرینش وجود دارند. ‏

دو مدینه الهی و زمینی، از آغاز آفرینش تا آخر، در این عالم آمیخته در یکدیگر وجود دارند، اما حضور مدینه الهی در این عالم، حضور غریبی است که پیوسته در هجرت است و از نقطه‌ای به ناحیه‌ای دیگر کوچ می کند. مقام واقعی مدینه زمینی در همین عالم است، برای ساکنان آن جز از مائده های زمینی بهره‌ای نیست و از آنجا تابع تمایلات مادی و جسمانی خود هستند، پیوسته گروهی از ساکنان آن با گروه دیگر به پیکار مشغول‌اند. ‏

اصل در مدینه زمینی، نفاق و پیکار است و زمان صلح و آرامش جز دوره‌ای کوتاه در آن نیست. اگر چه مدینه آسمانی نقیض مدینه زمینی است، اما مدینه آسمانی در غربت زمینی خود پیوسته مناسباتی با آن دارد و از صلح و آرامشی که در آن برقرار می شود، سود می جوید، زیرا صلح و آرامش، اعم از صلح زمینی و آسمانی، هدف و غایت هر مدینه‌ای است.‏

شهر زمینی آگوستین از افلاطون اثر گرفته، ولی فضایل مدنی در شهر، آن ‌چنان که مطلوب نظر افلاطون است، منزلت ندارد، زیرا نزد افلاطون فضایل مدنی راهگشای رسیدن به خیر اعلاست و از این رو همچون قانون از احترام شایسته‌ای برخوردار است. تعادل در اختلاط این فضایل و کناکنش آنها در شهر موجب می‌شود هر کس در موضع خودش کاری انجام دهد که طبیعتش با آن سازگارتر است و چون روح جامعه در وضعیت متعادلی قرار می‌گیرد تمام امور به نحوی شایسته و سازگار با روح دولت عمل کرده، در نتیجه مدینه در جهت نظم عقلانی هدایت می شود.

از دید آگوستین غایات حکومت باید بر اساس خواست مردم باشد و عدالت وقتی معنا پیدا می کند که برای تمام مردم باشد؛ عدالت آسمانی آگوستین در زمین برقرار نشده است، نقطه عزیمت آگوستین در باب عدالت نوافلاطونی است و تا حد زیادی ریشه در جمهوریت افلاطون و ثنویت مانی دارد. او همانند افلاطون، نفس را ترکیبی از سه نیروی عقل، غضب و غرایز می داند و این سه را نماینده سه نوع انسان فرمانروا، جنگجو و تولید کننده معرفی می‌کند. اما نهایتاً تعریفی که وی از عدالت ارائه می‌دهد، در مقابل ارتباط بین انسان و خدا و ناشی از دو نیروی خیر و شر معنی می شود. پس چنان که ارتباط بین انسان‌ها خداپسندانه باشد، آنها به عدالت رفتار کرده‌اند و این مسئله حاصل نخواهد شد، مگر آنکه انسان‌ها در کمال تعادل روحی و جسمی به سر برده باشند.

● نقد

مسائلی که در کتاب مدینه الهی آگوستین، مورد بحث قرار گرفته‌اند عبارت از یک مشت مسائل فلسفی نیستند که تنها برای فیلسوفان جالب باشند، بلکه مسائل حاد و حساس زمان وی را تشکیل می‌دهند، زیرا مردمان آن ایام برای همه مسائل پاسخ‌های صریح و فوری از اولیای مذهبی خود می‌خواستند. از این رو آگوستین سعی در پاسخگویی به سئوالات مردم زمان خود را داشته است و اندیشه‌‌های او مربوط به مسائل و بحران ‌هایی است که در زمان وی وجود داشته است.‏

هیچ یک از دو مدینه الهی و زمینی مورد بحث آگوستین قدیس، مدینه‌ های سیاسی ظاهری نیستند، بلکه مدینه‌ های در عالم مجردات عقلی یا چنان که خود آگوستین به تصریح می گوید: "هر دو اجتماع، مدینه ‌هایی لطیف‌اند." در واقع این دو مدینه ساخته و پرداخته ذهن اوست، حوادث و اتفاقات روزگار بخصوص سقوط امپراتوری روم او را به تألیف این کتاب واداشته است. از طرف دیگر مبانی و رهیافت‌‌هایی وی در باب مدینه آسمانی و زمینی تفصیل و تشریح داده است، تحت تأثیر مفرط آموزه‌ها و اصول مسیحیت قرار گرفته است.‏

می توان گفت شهر زمینی آگوستین از افلاطون اثر گرفته، ولی فضایل مدنی در شهر، آن‌چنان که مطلوب نظر افلاطون است، منزلت ندارد و مطابق با واقعیات تلخ روزگار نویسنده است که وی از این خصوصیات در تاروپود کتاب خود بهره جسته است.‏

آگوستین یکی از برجسته‌ ترین بنیادگذاران الهیات مسیحی و از پرنفوذترین پدران کلیسا بود. مفسران درباره معنای نوشته‌ های او اتفاق نظر ندارند و در میان آنها می توان دو گروه را از هم تمییز داد. گروهی از مفسران مدینه الهی آگوستین را نخستین رساله سیاسی دوره مسیحی یا رساله‌ای در الهیات سیاسی می دانند. اما گروه دیگر که مدینه الهی را رساله‌ای در الهیات تاریخ و تاریخ رستگاری می‌دانند، تفسیرهای سیاسی نوشته‌ آگوستین، بویژه تفسیر هواداران حکومت مطلقه کلیسا را فاقد اعتبار می دانند. این تفسیر با روح الهیات آگوستین قدیس و تأملی جدی در این اثر مهم الهیات مسیحی سازگارتر می نماید.

با تفسیری که وی در کتاب خود ارائه می دهد، عدالت آگوستین در عین نابرابری انسان‌ها تعریف می شود. زیرا تضاد اساسی بین نیکی و بدی نه تنها در جامعه انسان‌ها بلکه اساساً در جوهر هر فرد، به تنهایی نیز وجود دارد و این عظمت فرد و جامعه انسانی است که در عین ظالم بودن، گرایشی عدالتخواهانه برای فهم خود در طبیعت جستجو می کند. از دید آگوستین عدالت هرگز در اجتماع انسان‌ها ایجاد نخواهد شد و انسان‌ها همواره از مدینه آسمانی فاصله دارند و همین بدبینی افراطی یکی از نقاط ضعف فلسفه و نگرش آگوستین به مسائل سیاسی و الهیات است.‏

یعقوب نعمتی وروجنی

منابع:

تاریخ فلسفه سیاسی غرب (از آغاز تا پایان سده های میانه)، دکتر عبدالرحمن عالم، تهران: وزارت امور خارجه، موسسه چاپ و انتشارات، چاپ دوم ۱۳۷۸.‏

فرهنگ علوم سیاسی، غلامرضا علی بابایی، کتاب پنجم شخصیت های سیاسی، تهران: نشر ویس، ۱۳۶۸‏

تاریخ تمدن، عصر ایمان، ویل دورانت، ترجمه ابوطالب صارمی، تهران: سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، ۱۳۶۶.‏

Saint Augustine،‎ Euvres،‎ Tome II،‎ La cite de dieu،‎ paris‎،‎ Gallimard ۲۰۰۰.‎

Augustine City of God in classics in political edited by: Jene M. porter .Canada ۲۰۰۰‎