نیم نگاهی به اسناد و نسخ خطی

اسناد جمع سند است و سند عبارتست از چیزی که به آن اعتماد کنند و یا به نوشته ای اطلاق می گردد که وام یا طلب کسی را معین می کند و یا مطلبی را ثابت کند

● اسناد و انواع آن

اسناد جمع سند است و سند عبارتست از چیزی که به آن اعتماد کنند و یا به نوشته‌ای اطلاق می‌گردد که وام یا طلب کسی را معین می‌کند و یا مطلبی را ثابت کند. سند یک نوع نسخه معتبر و موثق می‌باشد که ابتدا ایجاد شده و بعد با نوشتن آن مقبول می‌افتد و در واقع محتوای آن نیز دارای مفاد خاص خود است که این مفاد نیز دارای جنبه‌ای حقوقی‌اند. سند زمانی اعتبار پیدا می‌کند که مکتوب شود در غیر اینصورت هر گفته‌ای که بر روی کاغذ مکتوب نشود سند نیست و انواع مختلف دارد. که می‌توان به اسناد اقتصادی و اجتماعی-اسناد فرهنگی- اسناد سیاسی-اسناد شخصی و اسناد اداری و اسناد نظامی اشاره نمود. اسناد اقتصادی و اجتماعی اسنادی به شمار می‌روند که گویای اوضاع اقتصادی و چگونگی زندگی مردم در دوره‌ای معین است.

به مانند اسناد مالیاتی- قباله‌های ملکی و ازدواج- اسناد و مکاتبات تجاری- وقفنامه‌ها و آمارهای جمعیتی از این دسته‌اند. اسناد فرهنگی اسنادی هستند که جنبه فرهنگی دارند و محتوای این اسناد نیز به مسایل فرهنگی مرتبط می‌شود. به مانند اسناد مربوط به تأسیس مدارس- اسناد دانشگاهها، اسناد مربوط به اعزام دانشجویان به خارج از کشور- امتیازنامه‌ی انتشار نشریات و کلیه‌ی اسنادی که در قالب فرهنگ و هنر گنجانده می‌شوند. اسناد سیاسی اسنادی هستند که دارای جنبه‌های سیاسی و البته محتوا و مفهومی سیاسی را بازگو می‌کنند. از اینگونه اسناد نیز در ازمنه‌ی تاریخ بسیار به چشم می‌آید. به مانند مکاتبات سیاسی میان کشورها- قرادادنامه‌های بین المللی- دست نوشته‌های سیاسیون- مکاتبات فرمان‌های پادشاهان یا مسئولین مملکتی و هر گونه نوشته‌ای که دارای مفاهیم و مصادیق سیاسی باشد. اسناد نظامی نیز از دیگر اسناد تاریخی به شمار می‌آیند.

اسناد نظامی به اسنادی گفته می‌شود که حالتی نظامی و البته دارای مفاهیمی نظامی‌اند. به مانند مکاتبات نظامی- دست نوشته‌های اشخاص دسته اول نظامی- و کلیه‌ی اسنادی که توسط سیستم نظامی و یا لشکری توسط دسته‌های مختلف نظامی صورت می‌گیرد. اسناد شخصی: اسناد شخصی شامل اسنادی است که حالتی شخصی دارند و در اشکالی چون زندگینامه- سرگذشت‌نامه- حسب الحال- یادداشتهای روزانه سفر- خاطرات تلخ و شیرین زندگی و در مجموع اسنادی که می‌تواند خصوصی و مربوط به افراد باشد و نه حالتی اجتماعی به خود گیرد. این گونه اسناد نیز به مرور زمان صورتی تاریخی به خود می‌گیرند و البته توسط نسل‌های بعدی نیز به صورت کتاب و یا احیاناً سفرنامه درمی‌آیند. اسناد اداری نیز از دیگر اسناد تاریخی به شمار می‌آیند. اسناد اداری به اسنادی گفته می‌شود که هم از حیث شکل و هم از لحاظ محتوا دارای مفاهیم و مصادیقی اداری هستند.

به مانند اسنادی که در تشکیلات ادرای وجود دارد و در هر سیستم حکومتی نیز به چشم آمده‌اند. این گونه اسناد نیز می توانند به صور مختلف ظاهر شوند و هر شکل از آنها نیز دقیقاً در قالب اداری محل نظر هستند. به مانند مکاتبات اداری- دست نوشته‌های مسئولین ادارات در زمانهای مختلف- و کلیه‌ی اسنادی که حالتی اداری را بازگو می‌کنند از اسناد اداری به شمار می‌روند.

اسناد اداری در زمان خودشان دارای ارزشی ادرای می‌باشند مثلاً مدرک تحصیلی یک فرد و یا حکم اداری یک فرد امروزه برایش ارزشی ادرای و شغلی دارد. یعنی این سند می‌تواند برای فرد جنبه حقوقی و مالی داشته باشد. اما همین سند به مرور زمان و با گذشت صد سال از آن ارزشی تاریخی به خود می‌گیرد.

● کاربرد اسناد و تعریفی جامع از سند تاریخی:

بی‌گمان اسناد به خاطر این که اعتبار و جنبه‌ای رسمی و حقوقی پیدا می‌کنند و در واقع واسطه‌ای لازم در جهت برقراری روابط اجتماعی به شمار می‌روند، کاربردی اساسی را در بطن جوامع به عهده دارند. اسناد اگر چه در زمان خود مدرکی مستند و ایجادی لازم را به وجود می‌آورند و فرآیندی اقتصادی و مالی و یا تفاهمی اخلاقی و اجتماعی را برقرار می‌سازند ولی چون به اشکال مختلف ظاهر می‌شوند و به مرور زمان حالتی تاریخی می‌گیرند لذا دارای کاربردی کار‌آمد و منتبح هستند. به عنوان مثال شاید یک نامه‌ی ساده از یک دوست به دوست دیگر در زمان خود دارای ارزش نباشد ولی به مرور زمان همین مکاتبات شخصی ارزشی تاریخی و حتی فرهنگی را پیدا می‌کنند. کما اینکه همین دست نوشته ها ممکن است از جانب یک پادشاه به پادشاه دیگری و یا به یک شخص پایین‌تر از خود صورت پذیرد. بنابراین از نظر مورخ هر نوشته‌ی مکتوبی می‌تواند سندی معتبر باشد. و یا حکم استخدام یک کارمند و یا کارنامه‌ی تحصیلی یک دانش‌آموز و یا دانش‌جو اگرچه در زمان خود ارزشی اداری و مالی دارد اما در سیر تاریخ این حکم ارزشی تاریخی پیدا خواهد کرد. اسناد در زمانی اعتبار و کاربردی تاریخی و فرهنگی دارند که مکتوب شوند. به قول عامیانه من بمیرم خط بماند یادگار. بنابراین اسناد توسط خط به وجود می‌آیند و کشورهایی که از قدمت خطی بیشتری برخوردار بوده‌اند، بالطبع تاریخ فرهنگی آنها نیز جلوه‌ی بهتر را نمایان ساخته است.

سند تاریخی از دیدگاه تاریخ عبارتست از « برگ نوشته‌ای است که با از دست دادن ارزش روزمره و اداری خود، در پژوهش‌های تاریخی قابل استناد و استفاده بوده و بنابر این قابلیت نگهداری دایمی داشته باشد.» اسناد تاریخی از مهمترین منابع مکتوب در پژوهشهای تاریخی و فرهنگی به حساب می‌آیند و شامل مکاتبات حکومتی- فرمان‌ها- معاهدات و قراردادهای سیاسی- نوشته‌های اداری- گزارش‌های اقتصادی- فرهنگی- نظامی- اسناد قضایی- مالی- حقوقی و احیاناً برخی مکاتبات خصوصی و خانوادگی نیز از این قبیلند. در مجموع کاربرد اسناد را می‌توان چنین برشمرد.

۱) با بررسی آنها می‌توان به اوضاع سیاسی- شیوه‌ی مکاتبات ادارای و چگونگی ثبت و ضبط احکام و نامه‌ها پی برد.

۲) با بهره برداری و استفاده از اسناد می‌توان با وضعیت اقتصادی دوران گذشته آشنا شد: زیرا در آنها اطلاعاتی پیرامون انواع مالیات‌ها- شیوه‌های مالیات گیری- چگونگی انجام معاملات و وضعیت کشاورزی، آبیاری، انواع زمین‌ها و میزان مزد افرادی که روی زمین کار می‌کرده‌اند وجود دارد.

۳) با مطالعه‌ی اسناد می‌توان با شرایط و اوضاع اجتماعی گذشته آشنا شد: مانند: آداب و رسوم- وضعیت طبقات اجتماع و اصناف و چگونگی زندگی مردم

۴) از مسایل دیگری که می‌توان از لابه لای اسناد برداشت کرد، تحول خط و شیوه‌ی نگارش و انشاء است.

● نسخ خطی و انواع آن:

شاید بتوان گفت نشخه‌های خطی از مهمترین آثار بشر و اساسی‌ترین ارکان فرهنگی و نشانه‌های بارز یک تمدن به شمار می‌آیند. به طوری که هر جامعه‌ای دارای خط و زبان مشخصی نبوده و یا نسبت به دیگر اقوام دیرتر صاحب فرهنگ و تمدن گردیده است. آن جامعه جامعه‌ای پیشرفته و مدنظر تاریخ قرار نگرفته‌ است. لذا تردیدی نیست که نسخه‌های خطی بازگو کننده تاریخ یک سرزمین را در ابعاد مختلف و سرگذشت زندگی گذشتگان را در زوایای متنوعی بازگو می‌کنند. بشر در ازمنه‌ی تاریخ، سعی بر آن داشته تا که به طروق مختلف اندیشه‌های خود را به ثبت برساند و طبعاً برای عملی شدن این مهم چاره‌ای جز نوشتن و یا به تعبیری مکتوب کردن نداشته است.

لذا برای بار نخست این کار را با نگارش بر روی دیواره‌ی غارها- لوحه‌ها- ظرفها- سنگ‌ها و مانند آنها به انجام رساند و بعد از این که به تمدن و فرهنگ دست یافت آنچه را که تأمل و می‌اندیشید، بر روی کاغذ آورد. چه این که برای بهتر نوشتن، پاپیروس و پارشمن و بعد کاغذ را برای این کار ساخت. به طوری که امروزه ما کتابهایی را در اختیار داریم که در نسخه‌های فراوان به یاری صنعت چاپ نشر یافته و محققان و متفکران افکار و یافته‌های خود را از طریق این کتاب به مردم انتقال می‌دهند. صنعت چاپ برای نخستین بار در نیمه‌ی قرن پانزدهم میلادی برابر با قرن نهم هجری در اروپا به کار گرفته شد. نخستین چاپخانه‌ای که در ایران دست به چاپ کتاب زد در سال ۱۲۲۷ ه.ق به کشور وارد شد.

بنابراین پیش از ظهور چاپ مردم چون به نگارش بر روی کاغذ دست یافتند، این کاغذها رابا جلد به هم پیوست و کتاب را به وجود آوردند.

الف) تعریف نسخ خطی: در تعریف نسخ می‌توان گفت به نسخی اطلاق می‌شود که با دست نوشته‌ شده‌اند و یا به تعبیری دست نوشته‌هایی هستند که در قالب کتاب و یا به اصطلاح همان نسخه‌ای درآمده‌اند. نسخ خطی از هنگام آغاز تاکنون شمار زیادی را می‌توان برشمرد ولی همیشه به دلایل متعدد و آفاتی که در ازمنه‌ی تاریخ به وقوع پیوسته است از میان رفته‌اند ولی ‌می‌توان به تاریخ جهانگشا نوشته عطا ملک جوینی- جامع التواریخ رشیدالدین فضل الله همدانی و بسیاری منابع دیگر مراجعه کرد که در همان زمان یا اندکی پس از آن نوشته اند. مضاف بر این که هنوز هم نسخه‌های خطی زیادی وجود دارد که یا توسط مورخان کشف شده‌اند و یا این که هنوز مهجور مانده‌اند که می‌توان به یک نمونه از این‌ها به مانند کتاب اشرف التواریخ نوشته محمد تقی نوری اشاره نمود که از منابع مهم مربوط به دوره ی حکومت فتحعلی شاه قاجار است.

ب) انواع نسخه‌های خطی: آنچه که د رمتون تاریخی بدان اشاره شده این است که نسخه‌های خطی از نظر قدمت و ارزش تاریخی به دو دسته تقسیم می‌شوند. نخست نسخه‌ی اصل است. نسخه‌ی اصل طبعاً نسخه‌ای است که توسط خود مولف و با دست خط اصلی آن نوشته شده است. مضاف بر این که نسخه‌ای که توسط یک کاتب نوشته می‌شد و مؤلف خود آن را تصحیح و بازخوانی می‌کرد نیز همان ارزش اصل را دارد. از این نسخه به عنوان نسخه‌ی مادر یاد می‌کنند چه این که مطالب عیناً نوشته شده و هیچگونه دخل و تصرفی در آن وجود ندارد.

و تعبیر مادر بودن این نسخه نیز به خاطر این است که برای نسخه‌های دیگراساس و پایه می‌باشد. یعنی هر آنچه که نوشته می‌شود جزئی از کل است.

در ثانی می‌توان به نسخه‌ی نزدیک به اصل اشاره نمود. نسخه‌ی نزدیک به اصل نسخه‌ای است که پس از نسخه‌ی اصل اهمیت پیدا می‌کند. به طوری که از روی نسخه‌ی اصل نوشته می‌شود. مهمترین موضوع در نسخه نزدیک به اصل این است که کاتب آن دقیق و امانت دار باشد لذا هر چه قدر این مهم صورت پذیرد، بر اهمیت نسخه نزدیک به اصل افزوده است. البته نسخه‌هایی هم وجود دارد که دست نوشته‌ی خود فرد نیستند یعنی افراد از قبیل شاهان و یا مسئولین کشوری و لشکری و یا احیاناً افراد معمولی جامعه چون خود فرد از سواد و یا وقت لازم برخوردار نبوده‌اند، کار را به کاتب داده اند و او تمامی امور را از قبیل سیاسی- اجتماعی و یا حسب الحال را مکتوب کرده است. لذا چنین نسخه‌هایی نیز نسخه‌ی اصل به شمار می‌روند. یعنی اگر چه دست خط و یا دست نوشته مال خود فرد نیست اما همان زبان گفتاری و زندگی شخصی و یا اجتماعی و سیاسی فرد بوده که عیناً به ثبت رسیده است. لذا در تعریف نسخه اصلی می‌توان گفت نسخه‌ای است که علاوه بر این که توسط خود مؤلف نوشته می‌شود، می‌تواند توسط کاتب نیز نوشته شود ولی با دخل و تصرف کامل دیدگاههای خود مؤلف.

● نیم نگاهی به مرمت اسناد و نسخه‌های خطی:

بی‌گمان یکی از وظایف بسیار مهم و کارآمد مراکز اسناد و کتاب‌خانه‌ها می‌تواند مرمت و نگهداری اسناد و کتب خطی باشد. و این مهم بدین سان است که بسیاری از اسناد و کتب خطی متعلق به زمانهای بسیار دور هستند و البته در شرایطی مناسب نگهداری نشده‌اند. لذا دچار آسیب‌دیدگی به سان پوسیدگی- خوردگی- شکستگی کاغذ- آب خوردگی- موریانه خوردگی و دیگر حوادث زمان گردیده‌اند. لذا مراکز اسناد و کتابخانه‌ها بخشی به نام آسیب شناسی و مرمت دارند که با استفاده از افراد متخصص و دستگاههای پیشرفته به مرمت اسناد و کتب خطی آسیب دیده می‌پردازند. در ایران نیز برای آموزش افرادی که بتوانند کار مرمت اسناد و کتب خطی را انجام دهند رشته‌ی دانشگاهی با عنوان مرمت آثار تاریخی وجود دارد. ضمن این که این رشته به کسانی که در رشته‌ی تاریخ تحصیل می‌کنند کمک بیشتری می‌کند. در ضمن موزه‌ها نیز در جهت مرمت اسناد خود می‌بایست از متخصصان و کارشناسان در همین رشته و البته افراد مجرب در جهت بهبود اسناد آسیب دیده استفاده لازم را ببرند. موزه چون کارش جمع‌آوری و نگهداری آثار و اشیاست لذا مرمت اسناد مهمترین گام در جهت ترقی و تعالی کاربرد فرهنگی و اجتماعی و البته تاریخی اسناد به شمار می‌رود.

● علوم وابسته به اسناد و کتاب‌های خطی:

طبعاً برای تبیین و رشد هر سند تاریخی و آثار خطی نیاز به کارگیری و استفاده بهینه از علومی چون فیلولوژی(Philogy) پالئوگرافی Paleography و کودی کولوژی Codicology را می‌طلبد.

▪ فیلولوژی: علم شناخت شواهد و مدارک کتبی است و هر نوع نوشته‌ای را از نظر واژه‌ شناسی و زبان شناسی تاریخی مورد بررسی قرار می‌دهد.

▪ پالئوگرافی: علم بررسی نوشته‌های خطی قدیمی است. این علم در واقع علم خط شناسی است و بررسی تاریخ نگارش متون جزء کارهای آن است.

▪ کودی‌لوژی: به مطالعه‌ی تاریخچه‌ی نسخه‌های خطی و نحوه‌ی استفاده از آنها- تاریخچه‌ی مجموعه‌ها- محل‌های نسخه‌های خطی- فهرست‌های آنها- طرزکار مؤسسات تحقیقاتی و مواردی از این قبیل می‌پردازد.

عابدین پاپی

موزه تاریخ شهر کرج